Ανασκευή των επικρίσεων εναντίον του νέου Προγράμματος Σπουδών στα Θρησκευτικά Δημοτικού και Γυμνασίου

Επιτροπή Εμπειρογνωμόνων

για την εκπόνηση νέου Προγράμματος Σπουδών

στα Θρησκευτικά Δημοτικού και Γυμνάσιου

Αθήνα, 11  Ιανουαρίου 2013

Από τη στιγμή της δημοσίευσης του νέου Προγράμματος Σπουδών (ΠΣ) στον ιστότοπο του Υπουργείου Παιδείας και καθ’ όλη την περίοδο της πιλοτικής εφαρμογής του δημοσιεύτηκαν διάφορα άρθρα, σχόλια, εκτιμήσεις, καθώς επίσης και ποικίλες - επικριτικές στην πλειονότητα - απόψεις γύρω από τον σκοπό, τον προσανατολισμό και τα περιεχόμενά του. Στο πλαίσιο του διαλόγου που διεξάγεται, η Επιτροπή Εμπειρογνωμόνων μελετά και λαμβάνει υπόψη κάθε τι σχετικό με το νέο ΠΣ που βλέπει το φως της δημοσιότητας. Σε μερικές περιπτώσεις, θεώρησε αναγκαίο να απαντήσει δημόσια σε ορισμένες  επικρίσεις και να παράσχει τις αναγκαίες διευκρινήσεις. Παρά το γεγονός ότι αρκετές από τις επικριτικές θέσεις που διατυπώθηκαν αφορούν σε παρανοήσεις και είναι παντελώς αβάσιμες, θεωρούμε χρήσιμο να επανέλθουμε, για την ανάγκη της ευρύτερης ενημέρωσης, προκειμένου να καταδειχθεί με σαφήνεια ότι οι επικρίσεις αυτές δεν «αγγίζουν» το ΠΣ, επειδή απλά δεν κρίνουν ή σχολιάζουν αυτό που πραγματικά είναι, αλλά κάτι άλλο. Σχολιάζουν και επικρίνουν «κάτι άλλο» που προκύπτει είτε από την αδυναμία τους να κατανοήσουν είτε από την εμμονή τους σε έναν συγκεκριμένο τύπο μαθήματος.

Αντιπροσωπευτικά, παρατίθενται παρακάτω - ομαδοποιημένες για τη διευκόλυνση του αναγνώστη - οι πιο χαρακτηριστικές και συχνά επαναλαμβανόμενες από αυτές τις επικρίσεις. Αμέσως μετά από κάθε ομάδα επικριτικών θέσεων ακολουθεί σχολιασμός με παραπομπές στα περιεχόμενα του ΠΣ. 

Σημειώνεται ότι τόσο οι επικρίσεις όσο και τα σχόλια πάνω σε αυτές βασίζονται στις διατυπώσεις της υφιστάμενης έκδοσης του ΠΣ (2011), η οποία είναι πιθανόν να τροποποιηθεί στο πλαίσιο των βελτιώσεων που θα γίνουν μετά την ολοκλήρωση της πιλοτικής εφαρμογής του.

***

Α. Διδασκαλία 6 ή 8 διαφορετικών θρησκευτικών εκδοχών ταυτόχρονα. To Πρόγραμμα Σπουδών μετατρέπει το μάθημα των Θρησκευτικών (ΜτΘ) σε θρησκειολογικό.

Ακόμη και ο πιο επιπόλαιος αναγνώστης του ΠΣ μπορεί να αντιληφθεί ότι το κύριο σώμα της προτεινόμενης θεματολογίας και διδακτικής επεξεργασίας είναι ο Χριστιανισμός. Σε ένα δεύτερο επίπεδο προσεγγίζονται ο Ιουδαϊσμός και το Ισλάμ και σε ένα τρίτο οι ανατολικές θρησκευτικές παραδόσεις (Ινδουισμός, Βουδισμός, Ταοϊσμός και Κομφουκιανισμός).

Οι θρησκείες στους μεν δύο πρώτους κύκλους (Δημοτικό) αναπτύσσονται αναγνωριστικά και φαινομενολογικά (σύμβολα, τελετές, γιορτές, τόποι, βιβλία και γνωριμία με 2-3 πρόσωπα). Στον τρίτο κύκλο (Γυμνάσιο) επιχειρείται μια ουσιαστικότερη γνωριμία, σε μια αναλογία που έχει νόημα να παρουσιαστεί πιο αναλυτικά. Δηλαδή:

Από τις 46 (14 + 13 + 19)  συνολικά Θεματικές Ενότητες (ΘΕ) και των τριών κύκλων μόλις 2 (στην Α΄ Γυμνασίου) είναι αφιερωμένες αμιγώς στη «συστηματική» διδασκαλία των άλλων θρησκειών.

Λαμβανομένου υπόψη ότι κάθε ΘΕ αναπτύσσεται σε Βασικά Θέματα (ΒΘ) παρατηρούμε ότι:

Στη Β΄ Γυμνασίου, σε 3 από τις  6 ΘΕ προτείνονται ΒΘ γύρω από τις θρησκείες. Πιο συγκεκριμένα: 1 ΒΘ στη ΘΕ 1 για τον εικονισμό του Θεού, 1 ΒΘ στη ΘΕ 4 για τον σεβασμό του άλλου και 2 ΒΘ στη ΘΕ 5 για την ειρήνη και τη βία.

Στην Γ΄ Γυμνασίου, σε 5 από τις 7 ΘΕ προτείνονται ΒΘ γύρω από τις θρησκείες. Πιο συγκεκριμένα: 2 ΒΘ στη ΘΕ 2 (ανθρώπινες αξίες και διάλογος στις θρησκείες), 1 ΒΘ στη ΘΕ 3 (φανατισμός), μελέτη για 2 πρόσωπα από τα 8 στη ΘΕ 4, 1 ΒΘ στη ΘΕ 5 (το κακό) και 1 ΒΘ για τη ΘΕ 6 (ελπίδα).

Συμπερασματικά, στο Γυμνάσιο:

·         Σε σύνολο 19 ΘΕ έχουμε 2 ΘΕ για τις θρησκείες.

·         Σε σύνολο 84 ΒΘ (με βάση την αρίθμηση και όχι τη βαρύτητα και το πλήθος των υποθεμάτων τους) έχουμε 15 ΒΘ για τις θρησκείες. Αναλυτικότερα:

-        Α΄ Τάξη: Σε σύνολο 15 ΒΘ έχουμε 4 για τις θρησκείες.

-        Β΄ Τάξη: Σε σύνολο 35 ΒΘ έχουμε 4 για τις θρησκείες, από τα οποία ορισμένα είναι υποθέματα.

-        Γ΄ Τάξη: Σε σύνολο 34 ΒΘ έχουμε 6 για τις θρησκείες.

Συνεπώς, τα αμιγώς θρησκειολογικά ΒΘ είναι περίπου το 1/6. Εάν όμως μετρηθούν τα υποθέματα και όχι τα ΒΘ, τότε τα θρησκειολογικά θα περιοριστούν σε λιγότερο από το 1/10 στο Γυμνάσιο, ενώ το συνολικό ποσοστό των θρησκειολογικών θεμάτων στο γενικό σύνολο των περιεχομένων του ΠΣ (Δημοτικό-Γυμνάσιο) είναι ακόμη μικρότερο.

Το ότι ο Χριστιανισμός συνιστά το κύριο σώμα μάθησης στο ΠΣ δεν έχει να κάνει μόνο με την ποσότητα της προτεινόμενης ύλης, αλλά και με το είδος της διδακτικής προσέγγισής της. Έτσι, προσέχοντας τα ΒΘ κάθε ΘΕ, καθώς και τα Προσδοκώμενα Μαθησιακά Αποτελέσματα (ΠΜΑ), ο εκπαιδευτικός μπορεί να αντιληφθεί ότι ο Χριστιανισμός, αφενός, προσεγγίζεται πολυδιάστατα (ιστορικά, βιβλικά, λειτουργικά, δογματικά, πολιτισμικά, υπαρξιακά) και στους τρεις κύκλους και, αφετέρου, αναπτύσσεται σπειροειδώς  βαθαίνοντας από κύκλο σε κύκλο.

Η διδασκαλία και διαφορετικών θρησκευτικών εκδοχών -πέραν της Ορθοδοξίας- υλοποιεί αυτό που ήδη από τα προηγούμενα Προγράμματα (ΔΕΠΠΣ, 2002: 199) είχε τεθεί ως ζητούμενο για τους μαθητές στους ειδικούς σκοπούς: «να αντιληφθούν την πολυπολιτισμική πολυφυλετική και πολυθρησκευτική δομή των σύγχρονων κοινωνιών» και «να συνειδητοποιήσουν την ανάγκη διαχριστιανικής και διαθρησκειακής επικοινωνίας».

Υπενθυμίζουμε ότι με βάση το ΔΕΠΠΣ διδάσκεται ήδη μέχρι σήμερα στην ΣΤ΄ Δημοτικού το εκτενές κεφάλαιο ΣΤ΄, Ετερόδοξοι και αλλόθρησκοι, με τέσσερις θρησκειολογικές ενότητες: α) Μια πρώτη γνωριμία με τους Ρωμαιοκαθολικούς Χριστιανούς, β) Μια πρώτη γνωριμία με τους Ευαγγελικούς Χριστιανούς (προτεστάντες), γ) Η λατρεία των Εβραίων στη συναγωγή το Σάββατο, δ) Η προσευχή των Μουσουλμάνων στο τζαμί την Παρασκευή. Ακόμη, υπάρχουν διάσπαρτα θρησκειολογικά στοιχεία σε όλα τα διδακτικά βιβλία και διδακτικά μέσα με στόχο τη στοιχειώδη ενημέρωση. Επιπρόσθετα, δεν πρέπει να λησμονούμε ότι στο ισχύον ΔΕΠΠΣ τα θρησκειολογικά θέματα είναι υποχρεωτική διδακτέα ύλη, ενώ στο νέο ΠΣ τα ΒΘ είναι προτεινόμενα. Επιπλέον, ότι το νέο ΠΣ αντιμετωπίζει τις περιόδους Πρωτοβάθμιας και Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης ως ενιαίο και αυτοτελή κύκλο εγκύκλιων σπουδών.

Συστοιχιζόμενο, λοιπόν, το νέο ΠΣ σε αυτή την προοπτική, τονίζει ότι: ναι μεν «ανοίγεται […] στις χριστιανικές παραδόσεις της Ευρώπης και τις άλλες θρησκείες», ωστόσο «ξεκινά από και έχει επίκεντρο τη θρησκευτική παράδοση του τόπου […] Κάθε μαθητής/τρια, ανεξαρτήτως της θρησκευτικής του/της ιδιοπροσωπίας, είναι χρήσιμο να γνωρίζει τη θρησκευτική παράδοση του τόπου […] Αυτός είναι ο πρώτος και βασικός κύκλος του μαθήματος» (ΠΣ στα Θρησκευτικά, 2011: 16).

Β. Το ΠΣ στέκεται αρνητικά στην πίστη των παιδιών και θετικά σε μια γενική θεώρηση των θρησκειών. Το ΠΣ εισάγει τη θεολογία της πολυπολιτισμικότητας.

Σε όλους όσους διδάσκουν το ΜτΘ είναι γνωστό ότι δεν υπάρχουν πολλές βεβαιότητες για την «πίστη των παιδιών» του ελληνικού σχολείου. Η παρατήρηση αφορά και στους βαπτισμένους Χριστιανούς μαθητές. Γι’ αυτό, το ΠΣ  επιχειρεί να βοηθήσει τα παιδιά, από τα πρώτα τους βήματα στο σχολείο, να αναγνωρίσουν τον ρόλο της πίστης στη ζωή και στον πολιτισμό, προχωρώντας σταδιακά από την αναγνώριση των εξωτερικών της χαρακτηριστικών στη συνειδητοποίηση του υπαρξιακού της βάθους και της μεταμορφωτικής της δυναμικής.

Το πόσο θεμελιώδης είναι αυτή η στάση του ΠΣ απέναντι στη θρησκευτική δέσμευση μπορεί να το αναγνωρίσει κανείς κυρίως στις επάρκειες των μαθητών στο τέλος του κάθε κύκλου (σ. 45-46, 62-63, 73-74, 84-86 και 97-99). Στις επάρκειες, δηλαδή, αναδεικνύεται η σαφέστατη πρόθεση του ΠΣ να γίνουν όλα τα παραπάνω διδακτική πράξη και θρησκευτικός γραμματισμός των μαθητών.

Επιπλέον, τα ΠΜΑ στις επιμέρους ΘΕ καταδεικνύουν και ενισχύουν αυτή τη θέση. Για παράδειγμα, στην Γ΄ Δημοτικού στη ΘΕ 3, Η χαρά της γιορτής. Τα Χριστούγεννα, ως ΠΜΑ αναφέρονται τα εξής:

«Οι μαθητές μπορούν να:

·      μοιράζονται συναισθήματα χαράς, ενθουσιασμού και συμμετοχής στη γιορταστική ατμόσφαιρα των γενεθλίων, της σχολικής γιορτής, του πανηγυριού και της γιορτής των Χριστουγέννων

·      αναγνωρίζουν στις βιβλικές αφηγήσεις της Γέννησης του Χριστού την έννοια του δώρου και της προσφοράς

·      συναισθάνονται τη σημασία της γιορτής για τους ανθρώπους σε όλες τις θρησκείες του κόσμου

·      συγκρίνουν τους τρόπους εορτασμού των Χριστουγέννων σε όλο τον κόσμο».

Παρατηρώντας, λοιπόν, τα ανωτέρω, όπως επίσης και τα ΒΘ της 2^ης στήλης, διαπιστώνουμε ότι το νέο ΠΣ όχι μόνο δεν «στέκεται αρνητικά στην πίστη των παιδιών και θετικά σε μια γενική θεώρηση των θρησκειών», αλλά τουναντίον αυτή βρίσκεται στο επίκεντρο της προσέγγισής του μέσα από την ανάδειξη των κομβικών της σημείων.

Ως προς την πολυπολιτισμικότητα, το ΠΣ έχοντας ως αφετηρία ότι «η αναγνώριση και ο σεβασμός της διαφορετικότητας θεωρείται ως μια αδιαπραγμάτευτη πραγματικότητα στην αγιογραφική διδασκαλία», (Ηρ. Ρεράκη, Ο άλλος στο ελληνικό σχολείο, σελ. 376) και ακόμη ότι  «βασική αγωνία της ορθόδοξης ανθρωπολογίας είναι η αναστήλωση, διατήρηση, διάσωση των πνευματικών χαρακτηριστικών που συστήνουν τόσο το ανθρώπινο πρόσωπο, όσο και την ανθρώπινη κοινωνία, ως αληθινή “κοινωνία ετεροτήτων, ως κοινωνία ανεπανάληπτων προσώπων με παγκόσμιο πνεύμα”» (ό.π., σελ. 385), τονίζει ότι «ο παιδαγωγός οφείλει, σε κάθε περίπτωση, να αξιολογεί σωστά το φαινόμενο της διαφορετικότητας και να αναδεικνύει συχνά ως θέμα διαλογικής συζήτησης την αποδοχή όλων των “άλλων” των διαφορετικών…» (ό.π., σελ. 373).

Γ. Το νέο ΠΣ εξαφανίζει διά της πολτοποιήσεως των θρησκειών την πίστη των μαθητών. Ιδιαίτερα στους χριστιανούς μαθητές εξαφανίζει την πίστη τους στο Σύμβολο της Πίστεως.

Και στους τρεις κύκλους οι μαθητές έχουν την ευκαιρία να προσεγγίσουν ολιστικά (γνωστικά, συναισθηματικά, πρακτικά, υπαρξιακά) δογματικές αλήθειες του Συμβόλου της Πίστεως.

Το Σύμβολο της Πίστεως, που αποτελεί μια «σύντομη και περιληπτική ομολογία των βασικών δογμάτων της χριστιανικής πίστης», παρουσιάζεται άμεσα αλλά και έμμεσα μέσα από μία πληθώρα θεματικών ενοτήτων που αναδεικνύουν τα δόγματα της χριστιανικής πίστης. Συγκεκριμένα:

 Γ΄ Δημοτικού: ΘΕ 3, Τα Χριστούγεννα, ΘΕ 5, Ποιος είναι ο Ιησούς Χριστός, ΘΕ 6, Γιορτάζοντας το Πάσχα (Σταύρωση - Ταφή - Ανάσταση).

Δ΄ Δημοτικού: ΘΕ 2, Η Μητέρα του Χριστού (Ευαγγελισμός, «…ἐκ Πνεύματος Ἁγίου καί Μαρίας τῆς Παρθένου»), ΘΕ 6, Οι Προφήτες της Βίβλου («…το λαλήσαν διά τῶν Προφητῶν»).

 Ε΄ Δημοτικού: ΘΕ 4, Η Εκκλησία του Χριστού, (έλευση Αγίου Πνεύματος, Πρ. 2,1-13).

Α΄ Γυμνασίου: Α΄ Γυμνασίου ΘΕ 3, Πώς ζουν οι Χριστιανοί; (Αγία Τριάδα), ΘΕ 4, Πώς παίρνονται οι αποφάσεις (οι Οικουμενικές σύνοδοι  και οι αποφάσεις τους, βασικό θέμα διδασκαλίας το Σύμβολο της Πίστεως).

 Β΄ Γυμνασίου: ΘΕ 2, Ποιος είναι ο Θεός των Χριστιανών; «Τίνα με λέγουσιν οἱ ἄνθρωποι εἶναι;», ΘΕ 3 (ως προς τη Δημιουργία: «ποιητήν οὐρανοῦ καί γῆς», καθώς και το «ὁμολογῶ ἕν Βάπτισμα …»).

Γ΄ Γυμνασίου: ΘΕ 1, Η Χριστιανοσύνη στον σύγχρονο κόσμο («εἰς μίαν, ἁγίαν, καθολικήν Ἐκκλησίαν …»), ΘΕ 7, Από την αρχή έως το τέλος του κόσμου (από το «ποιητήν οὐρανοῦ καί γῆς» έως το «οὗ της βασιλείας οὐκ ἔσται τέλος», αλλά και «ποιητήν οὐρανοῦ καί γῆς» και ζωήν τοῦ μέλλοντος αἰώνος»).

Δ. Η χρήση της ορθόδοξης παράδοσης είναι επιφανειακή. Ο χαρακτήρας του ΠΣ είναι πολυθρησκευτικός και όχι ορθόδοξος. Απουσιάζει η θεολογία της Εκκλησίας. Αντ’ αυτής προβάλλεται ο συμφιλιωτικός, θεραπευτικός, κοινωνικός και νοηματοδοτικός ρόλος όλων των θρησκειών. Αποσιώπηση της θεολογίας της Εκκλησίας.

α) Ως προς την απουσία της θεολογίας:

Οι συντάκτες του ΠΣ θεωρούν επιστημολογικό λάθος, όσον αφορά το μάθημα των Θρησκευτικών, να θεωρείται η θεολογία εκτός των ορίων της διδασκαλίας της θρησκείας. Ακριβώς γι’ αυτό επιβάλλεται η προσέγγισή της με βάση τα πιο σύγχρονα θρησκειοπαιδαγωγικά και ευρύτερα επιστημονικά δεδομένα και όχι η συστηματική κατά ακαδημαϊκούς κλάδους έκθεσή της.

Το ότι η θεολογία βρίσκεται στο κέντρο του ΠΣ μπορεί κανείς να το αναγνωρίσει στα ΒΘ των ΘΕ, καθώς τα θεολογικά κριτήρια με τα οποία καλούνται οι μαθητές να τα επεξεργαστούν (π.χ. Α΄ Γυμνασίου ΘΕ 4: Τα δόγματα ως δείκτες, ορίζουν αλλά δεν περιορίζουν, Β΄ Γυμνασίου ΘΕ 3: Ο άνθρωπος στην κτίση: βασιλιάς, οικονόμος ή ιερέας;, Γ΄ Γυμνασίου ΘΕ 1: Ιεραποστολή ως μαρτυρία και όχι ως προπαγάνδα). Έτσι θα διαπιστώσει ότι όχι μόνο δεν αποσιωπάται, αλλά από το Δημοτικό ακόμη «κτίζεται» σιγά σιγά η θεώρηση της θεολογίας, αναφερόμενης όχι σε μια «ιδιωτική» θρησκευτικότητα, αλλά σε προσωπική πρόσκληση και δημόσια μαρτυρία για αναζήτηση της αλήθειας του Θεού και του νοήματος της ζωής. Με αυτόν τον τρόπο φτάνουμε στην  Γ΄ Γυμνασίου (ΘΕ 2: Ο καθένας μπορεί να πιστεύει ό,τι θέλει;) ακόμη και να ανασκευάσουμε αυτή τη σύγχρονη στάση πολλών Χριστιανών απέναντι στη θρησκευτική δέσμευση.

Όλες οι ΘΕ και στους τρεις κύκλους προκαλούν/προσκαλούν τους μαθητές για θεολογική επεξεργασία των ζητημάτων, αφού δεν αποβλέπουν στην αναπαραγωγή των γνώσεων, αλλά στον στοχασμό, στο «άνοιγμα», στη μεταμόρφωση, στη διάθεση για πράξη. Γι’ αυτόν, άλλωστε, τον λόγο και οι τίτλοι των ΘΕ διατυπώνονται με ερωτήματα στα οποία οι μαθητές καλούνται να βρουν απαντήσεις με θεολογικό και προσωπικό νόημα. 

β) Ως προς την αποσιώπηση της θεολογίας της Εκκλησίας:

Παραθέτουμε ενδεικτικά θεολογικά θέματα που αναπτύσσονται στο ΠΣ:

-       Πατέρες της Εκκλησίας και δόγματα (Α΄ Γυμνασίου, ΘΕ 4).

-       Εικόνα και ομοίωση (Β΄ Γυμνασίου, ΘΕ 3 και 4).

-       Αμαρτία - κακό (Γ΄ Γυμνασίου, ΘΕ 5).

-       Μεταμόρφωση (Γ΄ Γυμνασίου, ΘΕ 6).

-       Θεολογία της εικόνας (Β΄ Γυμνασίου, ΘΕ 1).

-       Θεοφάνειες στην ιστορία (Γ΄ Δημοτικού ΘΕ 5, Δ΄ Δημοτικού ΘΕ 4 και 5 κ.ά.).

-       Σωτηρία (Γ΄ Γυμνασίου ΘΕ 5, Γ΄ Δημοτικού ΘΕ 7, «όλα τα πλάσματα αξίζει να σωθούν»).

-       Κρίση  (Β΄ Γυμνασίου, ΘΕ 4).

-       Εκκλησία (Ε΄ Δημοτικού ΘΕ 4 και 5, ΣΤ΄ Δημοτικού ΘΕ 1 και 2).

-       Άγιοι (ΣΤ΄ Δημοτικού, ΘΕ 3).

-       Βασιλεία του Θεού (Γ΄ Γυμνασίου, ΘΕ 7).

γ) Ως προς την τάχα επιφανειακή χρήση της Ορθόδοξης παράδοσης:

Αναφέρουμε ενδεικτικά τις ΘΕ:

-       Γ΄ Δημοτικού: ΘΕ 3 (Γιορτή 3 Ιεραρχών), ΘΕ 6 (Πάσχα, Ορθόδοξη υμνογραφία), ΘΕ 7 (Αγιασμός).

-       Δ΄ Δημοτικού: ΘΕ 1 (Αγιασμός), ΘΕ 2 (Ευαγγελισμός στην Ελλάδα, εικόνες της Παναγίας), ΘΕ 4 (το ορθόδοξο Βάπτισμα και Χρίσμα, ο νονός μας), ΘΕ 5 (Άγιον Όρος, Μετέωρα, Παναγία Σουμελά, προφήτης Ηλίας), ΘΕ 3 (Σαρακοστή).

-       Ε΄ Δημοτικού: ΘΕ 5 (Κοσμάς Αιτωλός, γ. Γαβριηλία).

-       ΣΤ΄ Δημοτικού: ΘΕ 2 (Γιορτές μνήμης, η Ύψωση του Τιμίου Σταυρού [περιλαμβάνεται στην προσεχή έκδοση του ΠΣ]), ΘΕ 3 (Χριστιανοί Άγιοι),  ΘΕ 6 (βυζ. Εικόνες, ποίηση και μουσική, ο Ακάθιστος Ύμνος).

-       Α΄ Γυμνασίου: ΘΕ 3 (Ορθόδοξη εικόνα της Τριάδας, εικόνα του Ευαγγελισμού [περιλαμβάνεται στην προσεχή έκδοση του ΠΣ]), ΘΕ 1 (Κυριακή της Ορθοδοξίας).

-       Γ΄ Γυμνασίου: ΘΕ 1 (Ορθόδοξες Εκκλησίες, Ορθόδοξη διασπορά, Ορθόδοξα κέντρα, Αρχιεπ. Αναστάσιος), ΘΕ 4 (γ. Πορφύριος, Ν. Νησιώτης, Κ. Γουέαρ), ΘΕ 6 (λειτουργία μετά τη λειτουργία, το Πάσχα στο κέντρο της Ορθόδοξης λατρείας).

Επιλεκτικά και δειγματικά, πέρα από τις διάσπαρτες ψηφίδες ανάδειξης της θρησκευτικής παράδοσης του τόπου μας στο σύνολο του ΠΣ, παραπέμπουμε στη  ΘΕ 6, Ορθοδοξία, Διαφωτισμός, Νέος Ελληνισμός, της Β΄ Γυμνασίου, όπου ως ΠΜΑ αναφέρονται:

«Οι μαθητές μπορούν να:

·      αναπαράγουν την εποχή και τις συνθήκες

·      σταθμίζουν τον ρόλο της Ορθόδοξης πίστης στη διατήρηση της μνήμης και της ταυτότητας των Ελλήνων

·      παρουσιάζουν και αξιολογούν τη ζωή και το έργο συγκεκριμένων προσώπων

·      ερμηνεύουν τον ρόλο των προσώπων με ποικίλα κριτήρια και υπό διαφορετικές οπτικές γωνίες

·      εξετάζουν την ορθότητα της ταύτισης της θρησκευτικής με την εθνική ταυτότητα και ελέγχουν τις δικές τους σχετικές αντιλήψεις».

Ένα μάθημα δεν χαρακτηρίζεται μόνο από τα περιεχόμενά του, αλλά κυρίως από τον προσανατολισμό του, δηλαδή το ΓΙΑΤΙ της διδασκαλίας του στο δημόσιο σχολείο. Κατά συνέπεια το ΜτΘ έχει - όπως άλλωστε και στα υφιστάμενα Προγράμματα (ΔΕΠΠΣ/ΑΠΣ) - πρωτίστως χαρακτήρα εκπαιδευτικό και μορφωτικό, αφού αποβλέπει να συνεισφέρει μαζί με τα άλλα μαθήματα του σχολείου στην ολόπλευρη ανάπτυξη του μαθητή.

Όσο για τον ισχυρισμό ότι «απουσιάζει η Θεολογία της Εκκλησίας» και «αντ’ αυτής προβάλλεται ο συμφιλιωτικός, θεραπευτικός, κοινωνικός και νοηματοδοτικός ρόλος όλων των θρησκειών» γεννάται το ερώτημα: η θεολογία της Εκκλησίας δεν εμπεριέχει τη συμφιλιωτική, τη θεραπευτική ή την κοινωνική διάσταση; Σε αυτή την προοπτική, τίθεται το ερώτημα: ΘΕ όπως αυτές της Γ΄ Γυμνασίου («Η Χριστιανοσύνη στον σύγχρονο κόσμο», «Το ζήτημα της θρησκείας στη σύγχρονη Ευρώπη», «Βία στο όνομα του Θεού και της αλήθειας», «Μαρτυρία και προσφορά της πίστης στον σύγχρονο κόσμο», «Πού είναι ο Θεός; Η οδύνη του σύγχρονου κόσμου και το αίτημα της σωτηρίας από το κακό»,  «Ελπίδα και αγώνας για τη μεταμόρφωση του κόσμου», «Από την αρχή έως το  τέλος του κόσμου») αποτελούν ή όχι διήκουσες έννοιες της χριστιανικής θεολογίας;

E. Το ΜτΘ δεν παραμένει ορθόδοξο, γιατί απουσιάζει ο Χριστός ως Θεάνθρωπος, Σωτήρας και Λυτρωτής.

Γ΄ Δημοτικού: Στη ΘΕ 1, Ζούμε μαζί, στα ΒΘ από την ΚΔ: Καλός ποιμένας (Ιω. 7, 11, Λκ 15, 3-6) και Σπλαχνικός πατέρας (Λκ 15, 11-32). Στην ίδια τάξη η ΘΕ 3, Η χαρά της γιορτής, Τα Χριστούγεννα, είναι αφιερωμένη κατά 80% στο γεγονός της Γέννησης του Ιησού Χριστού. Στη ΘΕ 4, Τα παιδιά είναι χαρά, διδάσκεται η Περιτομή του Κυρίου, η Υπαπαντή, Ο Ιησούς δωδεκαετής στον Ναό. Στη ΘΕ 5, Ποιος είναι ο Ιησούς Χριστός;, υπάρχει μια πλήρης παρουσίαση του Χριστού ως  Θεανθρώπου, Σωτήρα και Λυτρωτή. Πιο συγκεκριμένα, στα ΒΘ αναφέρονται:

« i. Από την ΚΔ:

·        Ήρθε στον κόσμο σαν ξένος: Φάτνη, βοσκοί, Ηρώδης, φυγή στην Αίγυπτο (Μτ 1, 18-25. 2, 1-15 και Λκ 2, 1-20)

·        Αγαπημένος φίλος: Λάζαρος, Μάρθα, Μαρία (Ιω 11)

·        Ένας δάσκαλος που όλοι θαύμαζαν (Μτ 7, 28-29)

·        Ο Μεσσίας που όλοι προσδοκούσαν: Από το κήρυγμα στη Ναζαρέτ (Λκ 4, 16-20)

·        Κοντά σε όλους χωρίς διάκριση: Κλήση Λευί (Μτ 9, 9-13), Αλείψασα (Ιω 8, 3-11)

ii. Ζωή στην Παλαιστίνη στα χρόνια του Αυγούστου

iii. Μπροστά στις εικόνες του Δωδεκάορτου».

Στη ΘΕ 6, Γιορτάζοντας το Πάσχα, διδάσκονται όλα τα γεγονότα από τον Μυστικό Δείπνο μέχρι και την Ανάσταση.

Δ΄ Δημοτικού: Στη ΘΕ 1, Όταν οι άνθρωποι προσεύχονται, διδάσκονται η προσευχή του Ιησού, η Κυριακή προσευχή. Στη ΘΕ 2, Η Μητέρα του Χριστού, το γεγονός του Ευαγγελισμού. Στη ΘΕ 4, Όλοι ίσοι, όλοι διαφορετικοί, η Βάπτιση του Χριστού. Στη ΘΕ 5, Ιεροί τόποι…, οι περιοδείες του Ιησού Χριστού στη Γαλιλαία, η είσοδος στα Ιεροσόλυμα. Στη ΘΕ 6, Οι Προφήτες…, η προφητεία του Ησαΐα για τον ερχομό του Χριστού, στη ΘΕ 7, Ιερά βιβλία, το «ἐγώ εἰμί ἡ ὁδός» (Ιω 14, 6), το «φῶς τοῦ κόσμου» (Ιω 8, 12).

Ε΄ Δημοτικού: Στη ΘΕ 1, Μαθητές και δάσκαλοι, στην επί του Όρους Ομιλία (Μτ 5-7), ο Ιησούς παρουσιάζεται ως δάσκαλος και ταυτόχρονα αναδεικνύεται ως Σωτήρας (θαύματα), αλλά και ως Υιός του Θεού (στην κλήση και αποστολή των μαθητών και στην επί του Όρους Ομιλία). Στη ΘΕ 2, Για να ζούμε καλύτερα…, η εντολή της αγάπης (Μτ 5, 43-48). Στη ΘΕ 3, Προχωράμε αλλάζοντας, οι παραβολές Τελώνου και Φαρισαίου, του Ασώτου. Στη ΘΕ 5, Αποστολές για την καλή είδηση, το «Πορευθέντες μαθητεύσατε…».

ΣΤ΄ Δημοτικού: Στη ΘΕ 3, Άγιοι άνθρωποι, δια του «ζῶ δέ οὐκέτι ἐγώ, ζεῖ δέ ἐν ἐμοί Χριστός» έμμεση πλην σαφής αναφορά στο πρόσωπό Του μέσα από τη ζωή των αγίων. Στη ΘΕ 6, Μνημεία και τόποι λατρείας…, βασικό θέμα η παρουσίαση του Ακαθίστου ‘Υμνου.

Α΄ Γυμνασίου: Στη ΘΕ 2, Η συνάντηση του Χριστιανισμού με τον Ελληνισμό, παρουσίαση του θεανθρώπινου προσώπου του Χριστού, όπως τον κατανόησε η χριστιανική τέχνη διαχρονικά (από τον Ήλιο της Δικαιοσύνης και τον Καλό Ποιμένα μέχρι τον Παντοκράτορα). Στη ΘΕ 3, Πώς ζουν οι χριστιανοί;…, η εκκλησιαστική κοινότητα και η Θεία Ευχαριστία.

Β΄ Γυμνασίου: Στη ΘΕ 1, Μπορούν οι άνθρωποι να εικονίζουν τον Θεό;, μέσα από τη θεολογία της εικόνας του Ιωάννη Δαμασκηνού γίνεται αναφορά στο θεανθρώπινο πρόσωπο του Ιησού Χριστού και στη δυνατότητα απεικόνισής του. Όλη η ΘΕ 2, Ποιος είναι ο Θεός των Χριστιανών;…, είναι αφιερωμένη στο πρόσωπο του Ιησού Χριστού και στη σχέση του με τον άνθρωπο και τη ζωή του (Λκ 15, 11-32, Λκ 10, 25-37, Ιω 4, 1-42, Λκ 10, 38-42, Ιω 8, 3-11, Μκ 6, 32-44, Λκ 19, 1-10, Μκ 3, 1-6, Μκ 2, 23-28, Μτ 5, 3-12, Λκ 23,34, Μτ 23, 13-33, Μτ 10, 1-4, Ιω 20, 21, Μτ 28, 19-20, Μκ 15, 21 - 16, 8, Λκ 2, 34, Μτ 16, 13). Στη ΘΕ 4, Εμείς και οι  “άλλοι”, αναφορές στην προσέγγιση του Χριστού πάνω στο θέμα αυτό όπως Μτ 25, 31-46, Λκ 10, 25-37, Μτ 15, 21-28, Μτ 8, 5-12.

Γ΄ Γυμνασίου: Στη ΘΕ 2, Το ζήτημα της θρησκείας στη σύγχρονη Ευρώπη,  διδασκαλία του διαλόγου με τη Σαμαρείτισσα (Ιω 4, 1-42), όπου αποκαλύπτεται ο Ιησούς ως Μεσσίας. Στη ΘΕ 5, Πού είναι ο Θεός; Η οδύνη του σύγχρονου κόσμου και το αίτημα της σωτηρίας από το κακό, μέσα από τη διδασκαλία ιαματικών παρεμβάσεων του Ιησού Χριστού (Λκ 18, 35-43, Μκ 10, 46-52, Μκ 5, 21-43) αποκαλύπτεται πέραν των άλλων η εξουσία Του -ως Θεού- στη συγχώρηση αμαρτιών. Στη ΘΕ 6, Ελπίδα και αγώνας για τη μεταμόρφωση του κόσμου, μέσα από τα θέματα «βασιλεία του Θεού», «το κενό μνημείο», την ανάλυση της γιορτής και της εικόνας των Αγίων Πάντων, αναδεικνύεται το θεανθρώπινο πρόσωπό Του. Το ίδιο περίπου θέμα παρουσιάζεται και στη ΘΕ 7, Από την αρχή έως το τέλος του κόσμου, με την αναφορά στο Λκ 17, 20-21 (Βασιλεία) και στην Αποκάλυψη του Ιωάννη (Αποκ 19, 6-8 και 21, 2-27).

ΣΤ. Απουσιάζει η συμμετοχή στη λατρευτική και μυστηριακή ζωή της Εκκλησίας.

Ενδεικτικά αναφέρουμε ορισμένα από τα ΒΘ:

Γ΄ Δημοτικού: Η γιορτή των Τριών Ιεραρχών, Ορθόδοξη υμνογραφία και εικόνες για το Πάσχα, Αγιασμός του ύδατος.

Δ΄ Δημοτικού: Η πρωινή προσευχή στο σχολείο, αγιασμός στο σχολείο, Γιορτές για τη Μητέρα του Χριστού, Ένα παιδί βαπτίζεται στο όνομα του Χριστού (Βάπτισμα και Χρίσμα Ορθοδόξων).

Ε΄ Δημοτικού: Νηστεία και άσκηση (Σαρακοστή), Μετάνοια και εξομολόγηση, Προσευχή και Θεία Ευχαριστία, Ψωμί και κρασί ως δώρα στον Θεό.

ΣΤ΄ Δημοτικού: Γιορτές μνήμης (Κωνσταντίνου και Ελένης, μαρτύρων και ασκητών), Αγία Σοφία Κωνσταντινούπολης, ψηφιδωτά Ραβέννας, φορητές εικόνες, ποίηση και μουσική (Ρωμανός ο Μελωδός).

Α΄ Γυμνασίου: Στη ΘΕ 1, Μεγαλώνοντας και αναζητώντας (κλήρος και λαός, ενορίες, μητροπόλεις),  ενώ στη ΘΕ 3, Πώς ζουν οι χριστιανοί; Η νέα ζωή της Εκκλησίας, στα ΠΜΑ επιδιώκεται  οι μαθητές να μπορούν να:

·      «αναγνωρίζουν και κρίνουν τις βασικές αξίες της χριστιανικής πρότασης ζωής

·      ερμηνεύουν τα κύρια στοιχεία του λατρευτικού τυπικού της Θείας Ευχαριστίας του Βαπτίσματος και του Χρίσματος

·      αναλύουν τις διαστάσεις (προσωπικές και κοινωνικές) της ευχαριστιακής στάσης ζωής, χρησιμοποιώντας συγκεκριμένα παραδείγματα».

Στα ΒΘ της ίδιας ΘΕ γίνεται αναφορά στις:

«Απαντήσεις της Χριστιανικής Εκκλησίας:

·      Για τη σχέση των ανθρώπων με τον Θεό:

-       Μπροστά στην  Ορθόδοξη εικόνα της Αγίας Τριάδας: Ο άνθρωπος φιλοξενεί τον Θεό που τον επισκέπτεται

-       Η Αγία Τριάδα: Ο Θεός του διαλόγου, της σχέσης και της αγάπης

-       Η πίστη στον Θεό: Ο άνθρωπος ανταποκρίνεται ελεύθερα στην αγάπη του Θεού και αναφέρει τη ζωή του σε αυτόν

·      Για τον σκοπό και το νόημα της ζωής:

-       Η Εκκλησία ως μια κοινότητα Ευχαριστίας (Θεία Ευχαριστία)

-       Η ζωή του ανθρώπου ως ευχαριστία, δηλαδή ως σχέση, προσφορά και αγάπη

-       Ο Χριστιανός με το Βάπτισμά του γίνεται μέλος της εκκλησιαστικής κοινότητας

-       Η σχέση του ανθρώπου με την κτίση: Όχι εκμεταλλευτής ιδιοκτήτης, αλλά προσωπικά υπεύθυνος φίλος».

Β΄ Γυμνασίου: Στη ΘΕ 1 (Ζωγραφίζοντας χριστιανικές εικόνες σήμερα), στη ΘΕ 6 (ενορίες και κοινότητα, Κοσμάς ο Αιτωλός).

Γ΄ Γυμνασίου: Στη ΘΕ 1 (Ιεραποστολή ως μαρτυρία, Αρχιεπίσκοπος Αλβανίας Αναστάσιος), στη  ΘΕ 4 (Γέροντας Πορφύριος, Κάλλιστος Γουέαρ), στη ΘΕ  6 (Το τραπέζι της Ευχαριστίας, Αναστάσιμη υμνολογία, το Πάσχα ως κέντρο της ορθόδοξης λατρείας, η γιορτή και η εικόνα των Αγίων Πάντων, Λειτουργία μετά τη Λειτουργία, το μυστήριο του Γάμου).

Ζ. Απουσιάζει το πρόσωπο της Παναγίας.

Γ΄ Δημοτικού: Στη ΘΕ 3, Τα Χριστούγεννα (ΒΘ τα δώρα του κόσμου  στον Ιησού) θα αναφερθεί ασφαλώς η συμβολή του ανθρώπινου γένους διά του προσώπου της Παναγίας, στη ΘΕ 4, Τα παιδιά είναι χαρά, (στα ΒΘ: Υπαπαντή και Ιησούς δωδεκάχρονος στον Ναό) και εδώ προφανής η παρουσία της Παναγίας, στη ΘΕ 6, Γιορτάζοντας το Πάσχα (στα ΒΘ: Η σταύρωση) η Παναγία δίπλα στον Σταυρό.

Δ΄ Δημοτικού: Ολόκληρη η ΘΕ 2, Η Μητέρα του Χριστού (3 δίωρα). Στη ΘΕ 5, Ιεροί τόποι…, (Άγιο Όρος, Τήνος, Παναγία Σουμελά).

Ε΄ Δημοτικού: Στη ΘΕ 4, Η Εκκλησία του Χριστού, από το προτεινόμενο εκπαιδευτικό λογισμικό, «η ζωή της Παναγίας μετά την Ανάσταση του Χριστού».

ΣΤ΄ Δημοτικού: Στη ΘΕ 6, Μνημεία και τόποι λατρείας…, Μελέτη περίπτωσης (εκκλησία Κοιμήσεως Θεοτόκου στην Επισκοπή Ευρυτανίας), Η Παναγία των Παρισίων, Ποίηση και Μουσική: Ρωμανός ο Μελωδός και ο Ακάθιστος Ύμνος.

Α΄ Γυμνασίου: Στη ΘΕ 4, Πώς παίρνονται οι αποφάσεις, «Το Σύμβολο της Πίστεως» (αναφορά στο «…και Μαρίας της Παρθένου»).

Β΄ Γυμνασίου: Στη ΘΕ 1, Μπορούν οι άνθρωποι να εικονίζουν τον Θεό; (Κυριακή της Ορθοδοξίας, Αναστήλωση των εικόνων, στην ανάλυση της εικόνας της εορτής κεντρική η θέση της βρεφοκρατούσας Θεοτόκου).

Β΄ Γυμνασίου: Στη ΘΕ 4, Εμείς και οι άλλοι, βλ. στην ομότιτλη πρόταση ομαδοσυνεργατικής διδασκαλίας (στήλη «Δραστηριότητες») όπου προτείνεται, μεταξύ άλλων, ως υλικό το Μκ 31-35. Εκεί ο Χριστός αναφέρεται στη μητέρα Του.

Γ΄ Γυμνασίου: στη ΘΕ 5, «Που είναι ο Θεός»;: Η οδύνη του σύγχρονου κόσμου και το αίτημα της σωτηρίας από το κακό, στο ΒΘ iii Ποιος ευθύνεται για το κακό; Ποιος μπορεί να μας σώσει από το κακό; Βλ. Το Πρωτευαγγέλιο (Γεν 3,15), όπου στην ερμηνεία του στίχου θα επισημανθεί η παρουσία της Παναγίας και συμβολή της στην πρώτη εκείνη υπόσχεση του Θεού για την σωτηρία του ανθρώπου.

Γ΄ Γυμνασίου: Στη ΘΕ 6, Ελπίδα και αγώνας για τη μεταμόρφωση του κόσμου, στο ΒΘ «Η γιορτή και η εικόνα των Αγίων Πάντων» είναι προφανής η αναφορά στο πρόσωπο της Παναγίας που κατέχει κεντρική θέση στην εικόνα.

Η. Η πίστη εξαφανίζεται χάριν μιας διανοητικής, γνωσιοκρατικής και λογοκρατικής θρησκευτικότητας στα πρότυπα της νεοβαρλααμικής γνωσιολογίας. Οι μαθητές προτρέπονται όχι σε έμπρακτη πίστη αλλά σε γνώση των θρησκειών.

Στην προσέγγιση της θρησκευτικής γνώσης (ΠΣ, σ. 20-21) αλλά και κατά τη διδακτική εφαρμογή του ΠΣ (ΠΣ, σ. 26) αναγνωρίζεται ως κυρίαρχο-δυναμικό πλαίσιο η ολιστική θεώρηση της μάθησης-μαθητείας. Αναγκαία προϋπόθεση για μια τέτοια προσέγγιση είναι το άνοιγμα του εσωτερικού κόσμου του μαθητή και η συνομιλία μαζί του. Αν κανείς προσέξει στις προτεινόμενες δραστηριότητες θα δει πως η μάθηση επιτυγχάνεται με ευαισθητοποίηση, ενσυναίσθηση, αναγνώριση, έρευνα, ανακάλυψη κ.ά. Με αυτόν τον τρόπο οι μεν πιστοί μαθητές διευρύνουν τη ματιά τους, κατανοούν και συναισθάνονται σε βάθος την πίστη τους, ενώ οι μη πιστοί βοηθούνται να κατανοήσουν τη θέση της θρησκείας ως προς τον εαυτό τους.

Ενδεικτικά παραδείγματα:

Γ΄ Δημοτικού: Στη ΘΕ 2, Κυριακή: Μια σημαντική ημέρα της εβδομάδας, στα μεν ΠΜΑ επιδιώκεται  οι μαθητές να μπορούν να «περιγράφουν και αξιολογούν τη σημασία της Κυριακής ως μιας ξεχωριστής μέρας του χρόνου τους», ενώ στα ΒΘ γίνεται αναφορά για «μια διαφορετική ημέρα:  Μέρα αργίας ή μέρα γιορτής;» και για τη «Κυριακή των Χριστιανών: Στον χριστιανικό ναό (η καμπάνα, ο ναός, τα κεριά, οι εικόνες, ο Σταυρός)». Στη ΘΕ 3, Η χαρά της γιορτής…, οι μαθητές μαθαίνουν ότι «κάθε μέρα ένας άγιος» γιορτάζει. Στη ΘΕ 6, Γιορτάζοντας το Πάσχα, στα ΒΘ «στον δρόμο για το Πάσχα, Σαρακοστή, Σάββατο Λαζάρου…, Μ. Εβδομάδα, Πασχαλινά έθιμα της Ελλάδας. Στη ΘΕ 7, Ο κόσμος μας ένα στολίδι…, μαθαίνουν για τον αγιασμό του ύδατος, την ευλογία των καρπών.

Δ΄ Δημοτικού: Στη ΘΕ 1, Όταν οι άνθρωποι προσεύχονται, οι μαθητές μαθαίνουν για τη σημασία της προσευχής και τη πρωινή προσευχή στο σχολείο, για τον αγιασμό στην έναρξη της σχολικής χρονιάς. Στη ΘΕ 2. Η Μητέρα του Θεού, μαθαίνουν για τον εορτασμό του Ευαγγελισμού στην Ελλάδα. Στη ΘΕ 4, Όλοι ίσοι όλοι διαφορετικοί, μαθαίνουν για τη βάπτισή τους, το όνομά τους, τα χαρίσματα του Αγίου Πνεύματος. Στη ΘΕ 5, Ιεροί τόποι…, μαθαίνουν για τη σημασία των ιερών προσκυνημάτων. Στη ΘΕ 7, Ιερά Βιβλία, πληροφορούνται για την αξία της μελέτης της Αγίας Γραφής.

Ε΄ Δημοτικού: Στη ΘΕ 1, Μαθητές και δάσκαλοι, για τη σημασία της διδασκαλίας και της μαθητείας μέσα από το παράδειγμα του Ιησού Χριστού και των 12 μαθητών του. Στη ΘΕ 2, Για να ζούμε καλύτερα…, μαθαίνουν την αξία της υπακοής σε κανόνες μέσα από τη διδασκαλία του Δεκαλόγου. Στη ΘΕ 3,  Προχωράμε αλλάζοντας, μαθαίνουν για τη σημασία αναγνώρισης των λαθών τους μέσα από τη διδασκαλία της μετάνοιας και της εξομολόγησης, για τη νηστεία και την άσκηση στη ζωή μας. Στη ΘΕ 4, Η Εκκλησία του Χριστού μαθαίνουν για τη σημασία της συμμετοχής στη Θεία Ευχαριστία. Στη ΘΕ 5, Αποστολές για την καλή είδηση, διδάσκονται τη σημασία  του «Χριστός Ανέστη» στη ζωή της Εκκλησίας. Στη ΘΕ 6, Ανακαλύπτοντας τα κείμενα της ΚΔ, μαθαίνουν τη χρήση της ΚΔ.

ΣΤ΄ Δημοτικού: Στη ΘΕ 2, Διωγμοί…, αναγνωρίζουν τη σημασία του «Χριστιανός εἰμί …» μέσα από τη ζωή των μαρτύρων. Στη ΘΕ 3, Άγιοι άνθρωποι, αναγνωρίζουν διάφορες μορφές έκφρασης της χριστιανικής ζωής μέσα από τη ζωή διαφόρων αγίων. Στη ΘΕ 6, Μνημεία και τόποι λατρείας…, προσφέρεται μια περιήγηση σε χριστιανικά μνημεία τέχνης και λόγου, όπου συνδέεται το παρελθόν με το παρόν.

Α΄ Γυμνασίου: Στη ΘΕ 1, Μεγαλώνοντας και αναζητώντας, ανακαλύπτουν τους εκκλησιαστικούς θεσμούς και τη σχέση τους με τη ζωή τους. Στη ΘΕ 3, Πώς ζουν οι χριστιανοί;…, για τη ζωή της Εκκλησίας και τη δική τους με κέντρο τη Θεία Ευχαριστία, την προσφορά της αγάπης, τη σχέση τους με τη κτίση.

Β΄ Γυμνασίου: Στη ΘΕ 1, Μπορούν οι άνθρωποι να εικονίζουν τον Θεό;, μαθαίνουν το «γιατί» και το «πώς» της προσκύνησης των εικόνων αλλά και το «τι» της απεικόνισης του Θεού. Στη ΘΕ 2, Ποιος είναι ο Θεός των Χριστιανών;…, μαθαίνουν μέσα από περιστατικά της ζωής Του, ποια η σχέση τους μαζί Του μέσα στην Εκκλησία. Στη ΘΕ 3, Ποιος είναι ο άνθρωπος;, μαθαίνουν για τη σχέση τους με τον κόσμο και τον άνθρωπο μέσα από τη διήγηση της δημιουργίας του ανθρώπου και της εντολής της αγάπης. Στη ΘΕ 6, Ορθοδοξία, Διαφωτισμός, Νέος Ελληνισμός, θα ανακαλύψουν μέσα από επεισόδια του νεότερου ιστορικού μας βίου την αξία και τη δύναμη της πίστης, της υπομονής και της ελπίδας στη ζωή του ανθρώπου.

Γ΄ Γυμνασίου: Στη ΘΕ 1, Η Χριστιανοσύνη στον σύγχρονο κόσμο, θα ανακαλύψουν τη σημασία του βιβλικού λόγου «ὐμεῖς ἐστε τό ἄλας τῆς γῆς» στο σήμερα και την αξία της χριστιανικής μαρτυρίας στον σύγχρονο κόσμο με ζωντανά παραδείγματα. Στη ΘΕ 5, Πού είναι ο Θεός;…, καλούνται να αναγνωρίσουν μέσα από την σκληρή καθημερινότητα του κοινωνικού τους περίγυρου την παρουσία του Θεού ή την απουσία του στη ζωή τους και στη ζωή των άλλων. Στη ΘΕ 6, Ελπίδα και αγώνας για τη μεταμόρφωση του κόσμου, θα κρίνουν, μεταξύ άλλων, τη σημασία της συγγνώμης, της ειρήνης, της αγάπης, της αμεριμνησίας, στη ζωή τους αλλά και στη ζωή του κόσμου. Στη ΘΕ 7, Από την αρχή έως το τέλος του κόσμου, πρέπει να απαντήσουν πώς αντιλαμβάνονται «το τέλος του κόσμου» μέσα από τις εμπειρίες τους αλλά και μέσα από την γνώση για την αναμονή της Βασιλείας του Θεού, όπως αυτή εκτέθηκε σε προηγούμενες ενότητες.

Παρ’ όλα αυτά, μήπως η ολόπλευρη καλλιέργεια του μαθητή, όπως παιδαγωγικά τεκμηριώνεται και προωθείται από το ΠΣ, κινείται «στα πρότυπα μιας  νεοβαρλααμικής γνωσιολογίας»;

Καταρχάς, προκαλεί έκπληξη η ευκολία με τη οποία διατυπώνονται τέτοιες αβασάνιστες και χονδροειδείς κρίσεις. Το ΠΣ λαμβάνει υπόψη τις σύγχρονες παιδαγωγικές θεωρίες μάθησης και διδακτικής και παράλληλα προσεγγίζει με υπευθυνότητα τη διδασκαλία των Πατέρων της Εκκλησίας περί γνώσεως και αγωγής. Οι εκπαιδευτικοί του ΜτΘ σε καμιά περίπτωση δεν συγχέουμε τη γνωστική και παιδαγωγική αποστολή του μαθήματος, τη διδακτική μεθοδολογία, τα διδακτικά μέσα και τα μαθησιακά αποτελέσματα της σχολικής εργασίας με το μυστήριο της κατά Θεόν γνώσεως, το οποίο πραγματώνεται με τη χάρη του Θεού μόνο μέσα στην Εκκλησία, μέσα από τη διαδικασία της κατά Χριστόν μαθητείας, τη μετοχή στα μυστήρια, την κάθαρση των παθών, την ασκητική ζωή και τον φωτισμό. Θα ήταν ύβρις και αληθινός βαρλααμισμός εάν ο εκπαιδευτικός ισχυριζόταν ότι με τη διδασκαλία του ΜτΘ (η οποία περιλαμβάνει διαβάσματα, εξετάσεις, φύλλα εργασίας, εκπαιδευτικά λογισμικά, αναλύσεις, επαγωγές, διδακτικές ασκήσεις, εκπαιδευτικές δραστηριότητες, διαγωνίσματα και αξιολογήσεις) «φωτίζεται» ο νους των μαθητών και ότι με αυτά τα μέσα μπορούν να πετύχουν τη γνώση του Θεού. Η θέση αυτή του ΠΣ, αν και δεν αποκλείει το ΜτΘ να λειτουργεί ερμηνευτικά και παραπεμπτικά προς το εκκλησιαστικό γεγονός, είναι συνεπής με τη θεολογία των Πατέρων της Εκκλησίας και διακρίνει με ακρίβεια τους παιδαγωγικούς σκοπούς του μαθήματος από το κατηχητικό και σωτηριολογικό έργο της Εκκλησίας. Όλοι όσοι θεωρούν ότι το ΜτΘ έχει ως αποστολή τη «σωτηρία του ανθρώπου» και την «εν Χριστώ θεμελίωση του τρόπου ζωής», ότι δεν μπορεί να είναι αποκομμένο «από την εμπειρία και την πίστη καθώς και από τη Θεία Χάρη» ή ότι οφείλει να έχει «κατηχητικό χαρακτήρα» θα πρέπει να εξηγήσουν με ποιο τρόπο επιτυγχάνονται όλα αυτά στη σχολική τάξη. Ακόμη, να αναλογιστούν πολύ σοβαρά, εάν οι απόψεις τους συνάδουν με τη γνωσιολογία των Πατέρων της Εκκλησίας και μήπως οι ίδιοι άθελά τους ή από άγνοια υποπίπτουν στην παγίδα του βαρλααμισμού.

Θ. Ο θρησκευτικός γραμματισμός δεν μπορεί να έχει σχέση με τη μονοθρησκευτική ορθόδοξη χριστιανική παράδοση της Ελλάδας. Η σχολή του «θρησκευτικού γραμματισμού» είναι προϊόν της νεομαρξιστικής Σχολής της Φραγκουφούρτης. Οι αρχές της θεωρίας αυτής του «θρησκευτικού γραμματισμού» βρίσκονται σε απόλυτη αντίθεση με τα κριτήρια και τις προϋποθέσεις της Ορθόδοξης Παράδοσης, όπου προηγείται η πίστη και έπονται η λογική και η κριτική. Στο πλαίσιο αυτό του «θρησκευτικού γραμματισμού» η θρησκευτική αγωγή πραγματώνεται δίχως πίστη και αναφορά στον Θεό. Ο «άλλος» μετατρέπεται σε κατασκεύασμα λογικής διεργασίας.

Οι επιστημονικοί όροι του Λόγου (Discourse) και του Γραμματισμού (Literacy) είναι γνωστοί και χρησιμοποιούνται εδώ και μερικές δεκαετίες στις ανθρωπιστικές επιστήμες από κορυφαίους επιστήμονες όλων των φιλοσοφικών ρευμάτων. Μια ματιά στη διεθνή βιβλιογραφία από τους επικριτές της χρήσης των όρων αυτών  θα επιβεβαίωνε του λόγου το αληθές, αλλά ταυτόχρονα θα αναδείκνυε και την επιστημονική ανεπάρκεια όσων αγνοούν την ύπαρξή τους. Ο «θρησκευτικός γραμματισμός» (religious literacy) αποτελεί μέρος του «επιστημονικού γραμματισμού», τον οποίο συναποτελούν τα κοινά στοιχεία των διαφόρων γραμματισμών των επιμέρους επιστημονικών κλάδων, όπως η Ιστορία (History literacy), τα μαθηματικά (Mathematics literacy), η Γεωγραφία (Geography literacy), η τεχνολογία (Technology literacy), οι ηλεκτρονικοί  υπολογιστές (Computer literacy) κ.ά. (βλ. Ματσαγγούρας 2007). Πώς, λοιπόν, μπορούμε να μιλάμε για επιστήμη της Θεολογίας, αν αγνοούμε  τη διεθνή επιστημονική ορολογία; Ή μήπως υπονοείται πως η ανά τον κόσμο επιστημονική παραγωγή σε όλα τα πεδία του ανθρώπινου πολιτισμού αποτελεί αμελητέο δημιούργημα και άρα θα πρέπει να αγνοηθεί από τους επιχώριους «επιστήμονες»;

Πιο συγκεκριμένα, για τις έννοιες του «θρησκευτικού γραμματισμού» και γενικότερα του «γραμματισμού», μόνο η επιστημονική ανεπάρκεια ορισμένων θα μπορούσε να τις εκλάβει ως «προϊόντα» συγκεκριμένης φιλοσοφικής παράδοσης. Σε αυτή τη διάσταση, ισχύει πάλι η ίδια συμβουλή: μια στοιχειώδης αναδρομή στη διεθνή επιστημονική βιβλιογραφία θα αναδείκνυε το πώς διαφορετικές επιστημονικές προσεγγίσεις των ανθρωπιστικών επιστημών νοηματοδοτούν τον συγκεκριμένο όρο. Ενδεικτικά θα μπορούσαμε να αναφέρουμε ως παράδειγμα στη μεν γενική χρήση της έννοιας του «γραμματισμού» την «κοινωνικοπολιτισμική» απέναντι στην «παραδοσιακή» άποψη, στη δε χρήση του όρου «θρησκευτικός γραμματισμός» αυτή που έχει τη μορφή του «λειτουργικού γραμματισμού» - στόχος του είναι να «βοηθήσει τους πολίτες να συμμετέχουν πλήρως στην κοινωνική, πολιτική και οικονομική ζωή του έθνους και σε ένα κόσμο στον οποίο η θρησκεία μετράει» (βλ. S. Prothero 2007) - και εκείνη που εκλαμβάνει την έννοια του «θρησκευτικού γραμματισμού» με τη μορφή του «κριτικού γραμματισμού» - στόχος του είναι να «μειωθεί η σύγχυση, η παθολογία και ο θρησκευτικός αναλφαβητισμός που χαρακτηρίζει την ύστερη νεωτερικότητα» (βλ. Α. Wright 1998). Σε πρακτικό επίπεδο, ο τρόπος με τον οποίο το ΠΣ αντιλαμβάνεται και προωθεί τον θρησκευτικό γραμματισμό μπορεί να γίνει κατανοητός αναλυτικά μέσα από τις μαθησιακές επάρκειες κάθε κύκλου και τάξης.

Ι. Υπονομεύεται κάθε σεβασμός στη θρησκευτική ιδιαιτερότητα της συντριπτικής πλειοψηφίας αλλά και των μειονοτήτων των μαθητών.  Υποτίμηση της πίστης σε μία θρησκεία και προτίμηση στις θρησκείες. Ο σεβασμός της ετερότητας επιτυγχάνεται μόνο μέσα από την οικεία ορθόδοξη θρησκευτική παράδοση και αγωγή. Ο θρησκευτικός πλουραλισμός δεν μπορεί να γίνεται κριτήριο καθορισμού ενός εκπαιδευτικού προγράμματος μιας χώρας. Στις δύσκολες μέρες που περνά η χώρα μας, επιχειρείται άκαιρα μια τέτοιου μεγέθους θεμελιακή αλλοίωση και ανατροπή στην ελληνική θρησκευτική αγωγή.

Όπως ήδη είδαμε στα προηγούμενα, το νέο ΠΣ για το μάθημα των Θρησκευτικών στην υποχρεωτική εκπαίδευση αποτελεί οργανική συνέχεια και προέκταση των υπαρχόντων Προγραμμάτων (ΔΕΠΠΣ) και των επιμέρους Αναλυτικών Προγραμμάτων (ΑΠΣ) για το ΜτΘ. Επομένως, δεν «επιχειρείται» καμία  «αλλοίωση και ανατροπή στην ελληνική θρησκευτική αγωγή», καθώς το νέο ΠΣ έρχεται να εμπλουτίσει αυτό που ήδη ξεκίνησε με τα υπάρχοντα ΑΠΣ. Όσο για το πώς μπορεί μέσω του ΜτΘ να καλλιεργηθεί ο «σεβασμός στην ετερότητα» αλλά και για τη θέση ότι ο «θρησκευτικός πλουραλισμός» δεν θα έπρεπε να αποτελεί «κριτήριο καθορισμού ενός εκπαιδευτικού προγράμματος μιας χώρας», θα μπορούσαμε να καταθέσουμε τα εξής:

Ο «σεβασμός της ετερότητας» καλλιεργείται σε δύο επίπεδα: και μέσω της γνωριμίας με την «οικεία θρησκευτική παράδοση» αλλά και μέσω της γνωριμίας με τον Άλλον, μέσα από μία διαδικασία αμοιβαίας αλληλογνωριμίας. Δεν αποκλείει το ένα το άλλο. Είναι ενδεικτική, προς αυτή την κατεύθυνση, η ΘΕ 1, Ζούμε μαζί, της Γ΄ Δημοτικού, όπου πέρα από τα ΠΜΑ και τα ΒΘ υπάρχουν οι Δραστηριότητες που ενυπάρχουν ακριβώς για να αναδειχτούν και οι δύο αυτοί πυλώνες επίτευξης της συγκεκριμένης στοχοθεσίας. Γενικότερα, σε όλες τις ΘΕ οι διδακτικές δραστηριότητες συνεργατικής και βιωματικής μορφής προάγουν αυτή την επιδίωξη.

Τέλος, οι συντάκτες του ΠΣ έχουν επίγνωση των  δυσκολιών που περνά η χώρα μας. Ίσως, σε τέτοιες στιγμές έχει περισσότερο νόημα να αναλογιστούμε την ανάγκη ριζικής ανατροπής των πολυετών προβλημάτων και αγκυλώσεων που έχουν συσσωρευτεί, ώστε να ελπίζουμε σε μια καλύτερη πορεία. Όπως έχει καταδειχθεί μέχρι τώρα, η αλλαγή αυτή σχετίζεται κυρίως με τη διδακτική μεθοδολογία και πολύ λιγότερο με τα διδακτικά περιεχόμενα του μαθήματος.

ΙΑ. Ο θρησκευτικός γραμματισμός δεν αναπτύσσει θρησκευτική συνείδηση στους μαθητές αλλά σύγχυση, αμφισβήτηση και σχετικισμό ως προς τη δική τους αλλά και κάθε άλλη θρησκευτικότητα. Η προσέγγιση της θρησκευτικής αγωγής στο ΠΣ είναι πολυθρησκευτική. Μέσω του θρησκευτικού γραμματισμού επιχειρείται η επιβολή της βαρλααμικής και μεταπατερικής θεολογίας.

Στο πολυθρησκευτικό μοντέλο θρησκευτικής εκπαίδευσης οι μαθητές ασχολούνται στον ίδιο βαθμό με τις θρησκείες του κόσμου, τόσο στο επίπεδο της μάθησης «γύρω από τις θρησκείες» (δεδομένων δηλαδή γύρω από τα βασικά πιστεύω και τις πρακτικές των πιστών) όσο και στην ερμηνευτική της προσέγγιση (μάθηση «από τις θρησκείες»). Επιπλέον, η πολυθρησκευτική εκπαίδευση επικεντρώνεται στις υποκειμενικές περί θρησκείας θεωρήσεις των μαθητών και όχι στις μεγάλες θρησκευτικές παραδόσεις. Γι’ αυτό, άλλωστε, και τα τελευταία χρόνια βασίζεται σε εθνογραφικές μεθόδους, προκειμένου να αναδειχθούν στοιχεία πολιτισμού, εμπειρίες, συνθήκες ζωής κ.ά. των μαθητών, με στόχο να κατανοήσουν την επίδραση της θρησκείας στον τρόπο ζωής συγκεκριμένων ομάδων, κοινοτήτων, ανθρώπων.

Συνακόλουθα, πώς μπορεί να χαρακτηριστεί πολυθρησκευτική η προσέγγιση ενός ΠΣ που ασχολείται τόσο εκτεταμένα με τον Χριστιανισμό - στην ιστορική του πραγμάτωση και τη θεολογική του έκφραση; Μια προσεκτική ανάγνωση του νέου ΠΣ αποδεικνύει ακριβώς το αντίθετο, καθώς δηλώνεται ξεκάθαρα (το επαναλαμβάνουμε με έμφαση για μια φορά ακόμη) πως αυτό «ξεκινά από και έχει επίκεντρο τη θρησκευτική παράδοση του τόπου, την παράδοση της Ορθόδοξης Χριστιανικής Εκκλησίας, όπως αυτή σαρκώθηκε στη ζωή και αποτυπώθηκε στα μνημεία του πολιτισμού του. Κάθε μαθητής/τρια, ανεξαρτήτως της θρησκευτικής του/της ιδιοπροσωπίας, είναι χρήσιμο να γνωρίζει τη θρησκευτική παράδοση του τόπου. Αυτός είναι ο πρώτος και βασικός κύκλος του μαθήματος. Ο δεύτερος κύκλος είναι οι μεγάλες χριστιανικές παραδόσεις που συναντώνται στην Ευρώπη και γενικότερα στον κόσμο, εκτός της Ορθοδοξίας, όπως ο Ρωμαιοκαθολικισμός και ο Προτεσταντισμός με τις κύριες και βασικές του ομολογίες. Ο τρίτος κύκλος περιλαμβάνει τα μεγάλα θρησκεύματα και ιδίως όσα ενδιαφέρουν την ελληνική κοινωνία περισσότερο, δηλαδή τις μονοθεϊστικές παραδόσεις του Ιουδαϊσμού και του Ισλάμ, καθώς και άλλες θρησκείες που κατά τόπους ή κατά περίπτωση κρίνεται ότι παρουσιάζουν αυξημένο ενδιαφέρον. Συνεπώς, πρόκειται για ένα διευρυμένο θεολογικό μάθημα, το οποίο εξετάζει με ερευνητικό, κριτικό και διαλεκτικό τρόπο τη συνεισφορά κάθε θρησκευτικής παράδοσης στην ιστορία και στον πολιτισμό, αποβλέποντας στον θρησκευτικό γραμματισμό, αλλά και στην ευαισθητοποίηση και στον αναστοχασμό των μαθητών απέναντι στον δικό τους θρησκευτικό προβληματισμό» (ΠΣ στα Θρησκευτικά, 2011: 16).

Με βάση τα προηγούμενα και όλα τα παραπάνω, γίνεται φανερό ότι ο θρησκευτικός γραμματισμός είναι παιδαγωγική ανάγκη και διδακτική διαδικασία και, κατά συνέπεια, δεν είναι ούτε «βαρλααμικός» ούτε «μεταπατερικός».

ΙΒ. Υφίσταται αναντιστοιχία των περιεχομένων του ΠΣ με το επίπεδο αντιληπτικότητας των μαθητών.

Οι εξελίξεις στην αναπτυξιακή ψυχολογία έχουν πλέον ξεπεράσει την αντίληψη των αυστηρών σταδίων νοητικής ανάπτυξης και θεωρούν πως τα ίδια παιδιά με την κατάλληλη καθοδήγηση και εντός ενός διαλογικού πλαισίου μάθησης μπορούν να οικοδομούν γνώση με νόημα και να αποκτούν δεξιότητες λύσης «δύσκολων» προβλημάτων (Bruner, Vygotsky κ.ά.).

Επιπλέον, διάφορες κινήσεις όπως αυτή του «philosophizing with children» και του «theologizing with children» που βασίζονται στην έμφυτη διανοητική περιέργεια των παιδιών και την έμφαση στον ενεργητικό τους ρόλο στη δημιουργία του κόσμου τους, επιβεβαιώνουν την ικανότητα ακόμη και των μικρών μαθητών για θεολογική σκέψη. 

Στο πλαίσιο αυτό, βασική στόχευση του ΠΣ είναι η διαφοροποίηση της διδασκαλίας μέσω του σχεδιασμού της διδασκαλίας, η οποία είναι η συνεχής, μεθοδική, συστηματική και αποτελεσματική διαδικασία προσαρμογής ολόκληρης της διδακτικής διεργασίας στις συγκεκριμένες ανάγκες, στα παιδαγωγικά χαρακτηριστικά και στα ενδιαφέροντα των μαθητών. 

ΙΓ. Το λεξιλόγιο είναι πανεπιστημιακού επιπέδου και δεν μπορεί να απευθύνεται σε παιδιά.

Το ΠΣ δεν είναι ένα κείμενο που θα πάρουν οι μαθητές στα χέρια τους. Είναι ένα κείμενο αποκλειστικά και μόνον για τους δασκάλους του μαθήματος.

ΙΔ. Η διδασκαλία στοιχείων από άλλες θρησκείες στα μικρά παιδιά μπορεί να γίνεται, αφού προηγουμένως διδαχθεί η βιωματική και εμπειρική ανάπτυξη της οικείας θρησκευτικής πίστης. Πρόκληση σύγχυσης και εξουθένωσης στους μαθητές από την εκμάθηση διαφορετικών θρησκευτικών γνώσεων και ονομάτων, ακατανόητων, πολύπλοκων, ακατάλληλων και δύσκολων θεμάτων.

Είναι επιχείρημα που καταδεικνύει για άλλη μια φορά την επιστημονική ανεπάρκεια όσων το επικαλούνται. Εδώ και αρκετές δεκαετίες στον χώρο των θεωριών της αναπτυξιακής ψυχολογίας έχουν επικριθεί πολύ έντονα οι θέσεις του Piaget, που υποστήριζε ότι η μάθηση πρέπει να ακολουθεί τα στάδια της νοητικής ανάπτυξης του μαθητή και ότι θα έπρεπε να διδάσκουμε στο παιδί μόνο ό,τι αντιστοιχεί στο στάδιο της ανάπτυξής του. Μάλιστα, ως απόρροια αυτής της κριτικής, έκανε την εμφάνισή της η κοινωνική θεωρία ανάπτυξης του Vygotsky, ο οποίος θεωρούσε ότι μπορούμε με την κατάλληλη καθοδήγηση να διδάξουμε κάτι παραπάνω από αυτό που μπορεί μόνο του να κατανοήσει το παιδί στην παρούσα φάση. Ο Vygotsky έθεσε ως πυρήνα επιτυχίας της μαθησιακής διαδικασίας την εξεύρεση της «Ζώνης Επικείμενης Ανάπτυξης του Μαθητή», στο πλαίσιο της οποίας με την καθοδήγηση και βοήθεια ενός ενήλικα μπορεί να γίνει αποτελεσματικός στο να επιλύει μέσα από την απόκτηση μεταγνωστικών δεξιοτήτων προβλήματα υψηλότερης δυσκολίας.

ΙΕ. Επιχειρείται αποορθοδοξοποίηση του ΜτΘ αφού: «Δεν υφίσταται καμιά ιδιαίτερη θρησκευτικού χαρακτήρα προϋπόθεση για να διδάξει ένας δάσκαλος το ΜτΘ…».

Η τελευταία φράση προέρχεται από τον Οδηγό του Εκπαιδευτικού (ΟΕ). Αν και έχει προβληθεί κατά κόρον, αποσιωπάται συστηματικά το ότι απευθύνεται στους εκπαιδευτικούς της Πρωτοβάθμιας, αφού προέρχεται από το κεφάλαιο «Διδάσκοντας Θρησκευτικά στο Δημοτικό Σχολείο». Οι θεολόγοι οφείλουμε να αναγνωρίζουμε τις ιδιαιτερότητες που σχετίζονται με τη διδασκαλία του μαθήματος στο Δημοτικό σχολείο. Εάν ο δάσκαλος κατά τη διδασκαλία του ΜτΘ θα κάνει σωστά την εργασία του, όπως το ΠΣ τον καλεί να πράξει, αυτό δεν σημαίνει «αποορθοδοξοποίηση» του μαθήματος. Εκτός από αυτό, ο ΟΕ αναφέρει το αυτονόητο, δηλαδή τίποτε λιγότερο ή περισσότερο από ό,τι ορίζει για το θέμα αυτό τόσο η παιδαγωγική επιστήμη όσο και το ισχύον νομοθετικό πλαίσιο.