Σέ ἕνα μακρό του διήγημα τούς «Χαλασοχώρηδες» (1892) κάνει κριτική στήν κοινωνική καί πολιτική διαφθορά, ὅταν ἡ Χώρα γλυστροῦσε πρός τή χρεοκοπία (1893), παρά τούς λαοπλάνους καί ἐθνοκάπηλους τῶν κομμάτων.
Καταγγέλλει, λίγο ἀργότερα, σέ ἄρθρο του τούς πολιτικούς ἐκείνους, πού ἐνῶ σχεδίαζαν ἀνέτοιμοι ἐκστρατεῖες, ἀδιαφοροῦσαν γιά τή χρηστή διοίκηση καί τή διαφθορά, πού τήν ὑπηρετοῦσαν μέ ἐγωϊστική προσήλωση μέχρι τήν χρεοκοπία τοῦ 1893 καί τήν ἐθνική ταπείνωση τοῦ 1897. ᾿
Αμείλικτα τά ἐρωτήματά του· «᾿Εκ τῆς παρούσης ἡμῶν γενεᾶς τίς ἠμύνθη περί πάτρης; ᾿Ημύνθησαν περί πάτρης οἱ ἄστοργοι πολιτικοί, οἱ ἐκ περιτροπῆς μητρυιοί τοῦ ταλαιπώρου ὠρφανισμένου Γένους...; ῎Αμυνα περί πάτρης δέν εἶναι αἱ σπασμωδικαί, κακομελέτητοι καί κακοσύντακτοι ἐπιστρατεῖαι, οὐδέ τά...θωρηκτά. ῎Αμυνα περί πάτρης θά ἦτο ἡ εὐσυνείδητος λειτουργία τῶν θεσμῶν, ἡ ἐθνική ἀγωγή, ἡ χρηστή διοίκησις, ἡ καταπολέμησις τοῦ ξένου ὑλισμοῦ καί τοῦ πιθηκισμοῦ, τοῦ διαφθείροντος τό φρόνημα καί ἐκφυλίσαντος σήμερον τό ἔθνος καί ἡ πρόληψις τῆς χρεοκοπίας». (Οἰωνός, ἄρθρο, 1896). ῾
Ο Παπαδιαμάντης παρά τόν πατριωτισμό του καί τό αὐτοκρατορικό Βυζάντιο, τή μεγάλη Ρωμιωσύνη, πού ἐκτιμοῦσε, δέν παρασύρθηκε σέ ἐπιπόλαιους μεγαλοϊδεατισμούς. Καί, παράλληλα, καταδίκαζε τό «πνεῦμα τῆς ἀποικίας» πού ἀλλοτρίωνε καί τήν ἐθνική καί τήν πολιτιστική μας παράδοση.
Στούς «Χαλασοχώρηδες» ὅμως ἡ τέχνη συναγωνίζεται τήν κοινωνική κριτική. Τό διήγημα ἀναπτύσσεται σέ προεκλογική περίοδο καί τήν ἡμέρα τῶν ᾿Εκλογῶν, ὅταν ὁ δικομματισμός ἀποκαλύπτεται ἀπαίσιος μέ τήν ψηφοθηρία, τίς δωροδοκίες, τή διαφθορά, τά ψεύδη, τά μίση, τίς κακοήθειες καί τούς τραμπουκισμούς, πού καταρρακώνουν τή Δημοκρατία καί τόν Κοινοβουλευτισμό, ἐνῶ ἐξαπατοῦν καί ἐξαχρειώνουν τόν λαό.
Οἱ σκηνές πού περιγράφονται εἶναι συναρπαστικές μέ μιά σάτιρα πού μαστιγώνει καί ξεγυμνώνει. ᾿Αναδεικνύεται γι’ αὐτό «προφητικός», κριτής τῶν φαυλοκρατῶν, οἱ ὁποῖοι ἐφήρμοζαν ἕνα νόθο κοινοβουλευτισμό, πού ὄχι μόνο διέλυε τήν κοινοτική παράδοση ἀλλά καί διέφθειρε τήν ἀστική πολιτική ζωή. ῾
Ο ἴδιος ὁ Παπαδιαμάντης στό πρόσωπο τοῦ Λέανδρου Παπαδημούλη καυτηριάζει τήν κομματοκρατία καί τήν ὑποκρισία, ὑποθάλποντας μιάν πολιτική ἐξανάσταση. Φθάνει στή ρίζα τοῦ κακοῦ. Τό καθεστώς τῆς ἀδικίας.
«῾Η πλουτοκρατία ἦτο, εἶναι καί θά εἶναι ὁ μόνιμος ἄρχων τοῦ κόσμου, ὁ διαρκής ᾿Αντίχριστος. Αὕτη γεννᾶ τήν ἀδικίαν, αὕτη τρέφει τήν κακουργίαν, αὕτη φθείρει σώματα καί ψυχάς. Αὕτη παράγει τήν κοινωνικήν σηπεδόνα. Αὕτη καταστρέφει κοινωνίας νεοπαγεῖς...».
῎Επειτα καταδικάζει κάθε παράνομη συναλλαγή πού εὐνοοῦν τά κόμματα. «Συναλλαγή εἶναι ἡ ἐν πρυτανείω σίτισις, αἱ ἐκ τοῦ δημοσίου ταμείου παροχαίς, τά ρουσφέτια. Συναλλαγή εἶναι καί ἡ εἰς παρανόμους δίκας προστασία. Συναλλαγή εἶναι καί ἡ πρός παραγραφήν ὀφειλομένων φόρων συνδρομή καί παράνομος ἐξαίρεσις κληρωτῶν. Συναλλαγή εἶναι καί ἡ δωροδοκία».
Φανταζόμαστε ὅτι περιγράφει τά ἤθη φαύλων πολιτικῶν καί πολιτῶν τοῦ σημερινοῦ κομματικοῦ κράτους. Καί γιά νά δείξει καί τήν καταστροφική ἐπέμβαση τῶν κομμάτων στή διάλυση τῆς παραγωγικῆς ἐργασίας καί τήν ἐξαχρείωση τῆς κρατικῆς διοίκησης μέ τίς πελατειακές σχέσεις ἐπιλέγει· «Πρό πολλῶν ἐτῶν, ὅταν εἶχε γίνει τις ὑπουργός βουλευτής γείτονος ἐπαρχίας, οἱ κουρεῖς ἔκλεισαν τά κουρεῖα των, οἱ ὑποδηματοποιοί τά καλαπόδιά των. Δέν ὑπῆρξε βοσκός, ὅστις νά μή διωρίσθη τελωνοφύλαξ, οὔτε ἀγρότης, ὅστις νά μή προεχειρίσθη εἰς ὑγειονομοσταθμάρχην...». Νομίζει ὁ ἀναγνώστης ὅτι παρακολουθεῖ τά «ἔργα καί τάς ἡμέρας» τῶν κομμάτων ἐξουσίας τοῦ 2000 - 2010, τίς «δύο «κοινωνικές μάστιγες» τοῦ δικομματισμοῦ τῆς σημερινῆς ῾Ελλάδας. Τά δύο τέρατα ῾Ο Παπαδιαμάντης ἀκόμη καί τό 1909 στό διήγημά του «Τά δύο τέρατα» μέ ἀφορμή τίς δημοτικές ἐκλογές καί τίς ἐκλογικές ἀκρότητες θά ἀσκήσει τήν κοινωνική κριτική του. «῞Ολα τά ἐκλογικά ἀκάθαρτα δαιμόνια εἶχον ἐξαπολυθῆ εἰς τόν δρόμον». «῾Η πλουτοκρατία εἶχε συμμαχήσει μέ τήν ὀχλοκρατίαν· τό τέρας τό κίτρινον εἶχε καλέσει εἰς βοήθειαν τό ἄλλο τέρας, τό κόκκινον».῾Η τελευταία φράση εἶναι καί ἡ κατακλείδα τοῦ διηγήματος.
Συγχρόνως, λοιπόν, καταδικάζει τόσο τήν μεγαλοαστική τάξη (πλουτοκρατία) μέ τίς ἐξαρτήσεις της ἀπό Ξένες Δυνάμεις, ὅσο καί τά λαϊκίστικα κόμματα, πού ἐξήγειραν τά πλήθη σέ βίαιες ἀντιδράσεις μόνο γιά λόγους κατάκτησης τῆς ἐξουσίας. Βρισκόμαστε λίγο πρίν τό Κίνημα τοῦ στρατοῦ στό Γουδί, τό 1909. ῾Ο Παπαδιαμάντης γενικά ἀνησυχεῖ γιά τήν φαυλοκρατία καί τήν παρακμή τῆς Πατρίδας πού ἀναφέραμε. Σέ ἄρθρο του μέ τόν τίτλο «῞Αι μου Γιώργη»! ἀναγνωρίζει ὅτι ἀπομακρυνθήκαμε ἀπό τούς σκοπούς τῆς ᾿Επανάστασης τοῦ 1821 ἀλλά ἐλπίζει στήν ἀνάσταση τοῦ ῎Εθνους. Προσεύχεται «ν᾿ ἀνατείλη ταχύτερον, ἡ εὐλογητή ἐκείνη ἡμέρα τῆς ἀναστάσεως τοῦ Γένους καί ῎Εθνος τοσοῦτον ἔχον περικείμενον νέφος μαρτύρων... δέν μέλλει ποτέ νά ἐγκαταλειφθῆ ὑπό τοῦ Θεοῦ τῶν πατέρων του» (1892). Τό εὐχόμαστε καί προσευχόμεθα καί ἐμεῖς γι᾿ αὐτό.
῾Ο Παπαδιαμάντης, ἀναμφίβολα, μέ τή ζωή καί τό ἔργο του ἔδειξε τήν ὀρθόδοξη ζωή καί τόν ἑλληνικό πολιτισμό χωρίς ἐθνική μειονεξία. Κατήγγειλε, παράλληλα, τήν κομματική φαυλοκρατία καί τήν πολιτική διαφθορά μέ δεινότητα. ᾿Από τήν ᾿Ορθοδοξία του ἀναβλύζει καί ἡ θεολογική του ἔκφραση καί ἡ πολιτική κριτική του. «῏Ηταν μιά φωνή τῆς δυναμικῆς ρωμέϊκης παράδοσής μας». ᾿Αναζητοῦσε μία ῎Εξοδο ἀπό τήν παρακμή. Δέν ἦταν ὅμως ἄνθρωπος τοῦ ἐνεργοῦ πολιτικοῦ ἀγώνα ἀλλά ἀνησυχοῦσε γιά τήν τραγική πορεία Πατρίδας μέ τίς ἐγωιστικές κομματικές διχοστασίες, τίς ἐπεμβάσεις τῶν ξένων καί τή χρεοκοπία (1893, 1896, 1897) καί προσευχόταν γιά τήν ἀνάσταση τοῦ ῎Εθνους μέ τό αἷμα τῶν μαρτύρων καί τήν Πρόνοια τοῦ Θεοῦ.
Οἱ σύγχρονοι, πάντως, συνειδητοί πολίτες τῆς Δημοκρατίας, ἀντλῶντας παραδείγματα ἀπό τήν ἑλληνική ἱστορία ἀλλά καί τό φιλάνθρωπο ἦθος τῆς ᾿Ορθοδοξίας, αἰσθανόμενοι τό ἐθνικό τους χρέος, ὀφείλουν νά γίνουν καί οἱ ἴδιοι ἀπόστολοι μιᾶς ἐλπιδοφόρας κοινωνικοπολιτικῆς ἀνασυγκρότησης τῆς ῾Ελλάδας μέ δικαιοσύνη ὡς «συνεργοί Θεοῦ», κατά τόν ᾿Απόστολο Παῦλο (Α’ Κορ. Γ’, 9).
Θανάσης Κουρταλίδης, π. σχολικός σύμβουλος καί δ/ντής ᾿Εκπ/σης ῾Ελλ/νων ᾿Εξωτερικοῦ
Καταγγέλλει, λίγο ἀργότερα, σέ ἄρθρο του τούς πολιτικούς ἐκείνους, πού ἐνῶ σχεδίαζαν ἀνέτοιμοι ἐκστρατεῖες, ἀδιαφοροῦσαν γιά τή χρηστή διοίκηση καί τή διαφθορά, πού τήν ὑπηρετοῦσαν μέ ἐγωϊστική προσήλωση μέχρι τήν χρεοκοπία τοῦ 1893 καί τήν ἐθνική ταπείνωση τοῦ 1897. ᾿
Αμείλικτα τά ἐρωτήματά του· «᾿Εκ τῆς παρούσης ἡμῶν γενεᾶς τίς ἠμύνθη περί πάτρης; ᾿Ημύνθησαν περί πάτρης οἱ ἄστοργοι πολιτικοί, οἱ ἐκ περιτροπῆς μητρυιοί τοῦ ταλαιπώρου ὠρφανισμένου Γένους...; ῎Αμυνα περί πάτρης δέν εἶναι αἱ σπασμωδικαί, κακομελέτητοι καί κακοσύντακτοι ἐπιστρατεῖαι, οὐδέ τά...θωρηκτά. ῎Αμυνα περί πάτρης θά ἦτο ἡ εὐσυνείδητος λειτουργία τῶν θεσμῶν, ἡ ἐθνική ἀγωγή, ἡ χρηστή διοίκησις, ἡ καταπολέμησις τοῦ ξένου ὑλισμοῦ καί τοῦ πιθηκισμοῦ, τοῦ διαφθείροντος τό φρόνημα καί ἐκφυλίσαντος σήμερον τό ἔθνος καί ἡ πρόληψις τῆς χρεοκοπίας». (Οἰωνός, ἄρθρο, 1896). ῾
Ο Παπαδιαμάντης παρά τόν πατριωτισμό του καί τό αὐτοκρατορικό Βυζάντιο, τή μεγάλη Ρωμιωσύνη, πού ἐκτιμοῦσε, δέν παρασύρθηκε σέ ἐπιπόλαιους μεγαλοϊδεατισμούς. Καί, παράλληλα, καταδίκαζε τό «πνεῦμα τῆς ἀποικίας» πού ἀλλοτρίωνε καί τήν ἐθνική καί τήν πολιτιστική μας παράδοση.
Στούς «Χαλασοχώρηδες» ὅμως ἡ τέχνη συναγωνίζεται τήν κοινωνική κριτική. Τό διήγημα ἀναπτύσσεται σέ προεκλογική περίοδο καί τήν ἡμέρα τῶν ᾿Εκλογῶν, ὅταν ὁ δικομματισμός ἀποκαλύπτεται ἀπαίσιος μέ τήν ψηφοθηρία, τίς δωροδοκίες, τή διαφθορά, τά ψεύδη, τά μίση, τίς κακοήθειες καί τούς τραμπουκισμούς, πού καταρρακώνουν τή Δημοκρατία καί τόν Κοινοβουλευτισμό, ἐνῶ ἐξαπατοῦν καί ἐξαχρειώνουν τόν λαό.
Οἱ σκηνές πού περιγράφονται εἶναι συναρπαστικές μέ μιά σάτιρα πού μαστιγώνει καί ξεγυμνώνει. ᾿Αναδεικνύεται γι’ αὐτό «προφητικός», κριτής τῶν φαυλοκρατῶν, οἱ ὁποῖοι ἐφήρμοζαν ἕνα νόθο κοινοβουλευτισμό, πού ὄχι μόνο διέλυε τήν κοινοτική παράδοση ἀλλά καί διέφθειρε τήν ἀστική πολιτική ζωή. ῾
Ο ἴδιος ὁ Παπαδιαμάντης στό πρόσωπο τοῦ Λέανδρου Παπαδημούλη καυτηριάζει τήν κομματοκρατία καί τήν ὑποκρισία, ὑποθάλποντας μιάν πολιτική ἐξανάσταση. Φθάνει στή ρίζα τοῦ κακοῦ. Τό καθεστώς τῆς ἀδικίας.
«῾Η πλουτοκρατία ἦτο, εἶναι καί θά εἶναι ὁ μόνιμος ἄρχων τοῦ κόσμου, ὁ διαρκής ᾿Αντίχριστος. Αὕτη γεννᾶ τήν ἀδικίαν, αὕτη τρέφει τήν κακουργίαν, αὕτη φθείρει σώματα καί ψυχάς. Αὕτη παράγει τήν κοινωνικήν σηπεδόνα. Αὕτη καταστρέφει κοινωνίας νεοπαγεῖς...».
῎Επειτα καταδικάζει κάθε παράνομη συναλλαγή πού εὐνοοῦν τά κόμματα. «Συναλλαγή εἶναι ἡ ἐν πρυτανείω σίτισις, αἱ ἐκ τοῦ δημοσίου ταμείου παροχαίς, τά ρουσφέτια. Συναλλαγή εἶναι καί ἡ εἰς παρανόμους δίκας προστασία. Συναλλαγή εἶναι καί ἡ πρός παραγραφήν ὀφειλομένων φόρων συνδρομή καί παράνομος ἐξαίρεσις κληρωτῶν. Συναλλαγή εἶναι καί ἡ δωροδοκία».
Φανταζόμαστε ὅτι περιγράφει τά ἤθη φαύλων πολιτικῶν καί πολιτῶν τοῦ σημερινοῦ κομματικοῦ κράτους. Καί γιά νά δείξει καί τήν καταστροφική ἐπέμβαση τῶν κομμάτων στή διάλυση τῆς παραγωγικῆς ἐργασίας καί τήν ἐξαχρείωση τῆς κρατικῆς διοίκησης μέ τίς πελατειακές σχέσεις ἐπιλέγει· «Πρό πολλῶν ἐτῶν, ὅταν εἶχε γίνει τις ὑπουργός βουλευτής γείτονος ἐπαρχίας, οἱ κουρεῖς ἔκλεισαν τά κουρεῖα των, οἱ ὑποδηματοποιοί τά καλαπόδιά των. Δέν ὑπῆρξε βοσκός, ὅστις νά μή διωρίσθη τελωνοφύλαξ, οὔτε ἀγρότης, ὅστις νά μή προεχειρίσθη εἰς ὑγειονομοσταθμάρχην...». Νομίζει ὁ ἀναγνώστης ὅτι παρακολουθεῖ τά «ἔργα καί τάς ἡμέρας» τῶν κομμάτων ἐξουσίας τοῦ 2000 - 2010, τίς «δύο «κοινωνικές μάστιγες» τοῦ δικομματισμοῦ τῆς σημερινῆς ῾Ελλάδας. Τά δύο τέρατα ῾Ο Παπαδιαμάντης ἀκόμη καί τό 1909 στό διήγημά του «Τά δύο τέρατα» μέ ἀφορμή τίς δημοτικές ἐκλογές καί τίς ἐκλογικές ἀκρότητες θά ἀσκήσει τήν κοινωνική κριτική του. «῞Ολα τά ἐκλογικά ἀκάθαρτα δαιμόνια εἶχον ἐξαπολυθῆ εἰς τόν δρόμον». «῾Η πλουτοκρατία εἶχε συμμαχήσει μέ τήν ὀχλοκρατίαν· τό τέρας τό κίτρινον εἶχε καλέσει εἰς βοήθειαν τό ἄλλο τέρας, τό κόκκινον».῾Η τελευταία φράση εἶναι καί ἡ κατακλείδα τοῦ διηγήματος.
Συγχρόνως, λοιπόν, καταδικάζει τόσο τήν μεγαλοαστική τάξη (πλουτοκρατία) μέ τίς ἐξαρτήσεις της ἀπό Ξένες Δυνάμεις, ὅσο καί τά λαϊκίστικα κόμματα, πού ἐξήγειραν τά πλήθη σέ βίαιες ἀντιδράσεις μόνο γιά λόγους κατάκτησης τῆς ἐξουσίας. Βρισκόμαστε λίγο πρίν τό Κίνημα τοῦ στρατοῦ στό Γουδί, τό 1909. ῾Ο Παπαδιαμάντης γενικά ἀνησυχεῖ γιά τήν φαυλοκρατία καί τήν παρακμή τῆς Πατρίδας πού ἀναφέραμε. Σέ ἄρθρο του μέ τόν τίτλο «῞Αι μου Γιώργη»! ἀναγνωρίζει ὅτι ἀπομακρυνθήκαμε ἀπό τούς σκοπούς τῆς ᾿Επανάστασης τοῦ 1821 ἀλλά ἐλπίζει στήν ἀνάσταση τοῦ ῎Εθνους. Προσεύχεται «ν᾿ ἀνατείλη ταχύτερον, ἡ εὐλογητή ἐκείνη ἡμέρα τῆς ἀναστάσεως τοῦ Γένους καί ῎Εθνος τοσοῦτον ἔχον περικείμενον νέφος μαρτύρων... δέν μέλλει ποτέ νά ἐγκαταλειφθῆ ὑπό τοῦ Θεοῦ τῶν πατέρων του» (1892). Τό εὐχόμαστε καί προσευχόμεθα καί ἐμεῖς γι᾿ αὐτό.
῾Ο Παπαδιαμάντης, ἀναμφίβολα, μέ τή ζωή καί τό ἔργο του ἔδειξε τήν ὀρθόδοξη ζωή καί τόν ἑλληνικό πολιτισμό χωρίς ἐθνική μειονεξία. Κατήγγειλε, παράλληλα, τήν κομματική φαυλοκρατία καί τήν πολιτική διαφθορά μέ δεινότητα. ᾿Από τήν ᾿Ορθοδοξία του ἀναβλύζει καί ἡ θεολογική του ἔκφραση καί ἡ πολιτική κριτική του. «῏Ηταν μιά φωνή τῆς δυναμικῆς ρωμέϊκης παράδοσής μας». ᾿Αναζητοῦσε μία ῎Εξοδο ἀπό τήν παρακμή. Δέν ἦταν ὅμως ἄνθρωπος τοῦ ἐνεργοῦ πολιτικοῦ ἀγώνα ἀλλά ἀνησυχοῦσε γιά τήν τραγική πορεία Πατρίδας μέ τίς ἐγωιστικές κομματικές διχοστασίες, τίς ἐπεμβάσεις τῶν ξένων καί τή χρεοκοπία (1893, 1896, 1897) καί προσευχόταν γιά τήν ἀνάσταση τοῦ ῎Εθνους μέ τό αἷμα τῶν μαρτύρων καί τήν Πρόνοια τοῦ Θεοῦ.
Οἱ σύγχρονοι, πάντως, συνειδητοί πολίτες τῆς Δημοκρατίας, ἀντλῶντας παραδείγματα ἀπό τήν ἑλληνική ἱστορία ἀλλά καί τό φιλάνθρωπο ἦθος τῆς ᾿Ορθοδοξίας, αἰσθανόμενοι τό ἐθνικό τους χρέος, ὀφείλουν νά γίνουν καί οἱ ἴδιοι ἀπόστολοι μιᾶς ἐλπιδοφόρας κοινωνικοπολιτικῆς ἀνασυγκρότησης τῆς ῾Ελλάδας μέ δικαιοσύνη ὡς «συνεργοί Θεοῦ», κατά τόν ᾿Απόστολο Παῦλο (Α’ Κορ. Γ’, 9).
Θανάσης Κουρταλίδης, π. σχολικός σύμβουλος καί δ/ντής ᾿Εκπ/σης ῾Ελλ/νων ᾿Εξωτερικοῦ
᾿Επιλογή Βιβλιογραφίας 1. Γ. ΒΑΛΕΤΑ (ἐπιμέλεια), 1972, Τά ἅπαντα τοῦ ᾿Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη, τόμ. Α’-ΣΤ’, ᾿Αθῆναι, ᾿Εκδ. ΓΙΟΒΑΝΗ (᾿Ιδιαίτερα εἰσαγωγές στόν Α’ καί ΣΤ’ τόμους καί ἀπό τόν ΣΤ’, σελ. 426-81, 497-530, 568-72). 2. Ν. ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΠΟΥΛΟΥ (πρόλογος, ἐπιλογή), 1979, ᾿Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, εἴκοσι κείμενα γιά τή ζωή καί τό ἔργο του, ᾿Αθῆναι, ΕΚΔ. ΤΩΝ ΦΙΛΩΝ. 3. Γ. ΣΑΚΕΛΛΙΩΝΑ, 1978, Σύγχρονες πολιτικές διαστάσεις στο ἔργο τοῦ ᾿Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη, μέ μιά ἀντιπροσωπευτική ἀνθολόγηση ἀπό τό ἔργο του. 4. Σ. ΚΑΡΓΑΚΟΥ, 2003, ῾Η πολιτική σκέψη τοῦ Παπαδιαμάντη, ᾿Αθήνα, ᾿Εκδ. ΑΡΜΟΣ. 5. «ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ» 2009, ῾Ελληνισμός καί Όρθοδοξία (πῶς διασώθηκαν ἡ ῾Ελληνική Παιδεία καί τά ᾿Αρχαῖα Μνημεῖα), ᾿Αθήνα, ἀφιέρωμα, ἑορτολογικό, ἡμερολόγιο 2010). 6. Πρωτ. ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΜΕΤΑΛ-ΛΗΝΟΥ, 2003, Παγανιστικός ῾Ελληνισμός ἤ ῾Ελληνορθοδοξία, ᾿Απάντηση στή Νεοπαγανιστική πρόκληση, ᾿Αθήνα, ᾿Εκδ. ΑΡΜΟΣ. 7. Γ. ΠΑΤΡΩΝΟΥ, 2003, ῾Ελληνισμός καί Χριστιανισμός (θέματα ἀρχικῆς συνάντησης καί σύνθεσής τους), ᾿Αθήνα, ᾿Εκδ. ΑΠΟΣΤ. ΔΙΑΚΟΝΙΑΣ. Διόρθωση· Στό προηγούμενο φύλλο, στό κείμενο τοῦ ᾿Α. Παπαδιαμάντη τό ὀρθό εἶναι «ἑλληνικά ἔθη» καί ὄχι «ἔθνη».
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου