Κυριακή 27 Φεβρουαρίου 2011

Γιώργος Καπετανάκης -ΟΙΝΟΣ: το άλλο χρώμα του κρασιού

 (απόσπασμα εισήγησης)
Το κρασί είναι λοιπόν και στην αρχαία ελληνική σκέψη, όπως και στον ιουδαϊκό συλλογισμό,  η οδός ανάμεσα στο Φως και στο Σκοτάδι, στο θεϊκό και στο ανθρώπινο, στο πάθος και στην απάθεια, στη μνήμη και τη λήθη. Η επαφή των δυο αυτών πολιτισμικών ρευμάτων της Μεσογείου γεννά το χριστιανισμό, σε ένα πλαίσιο συνεχόμενου θρησκευτικού εμπλουτισμού. Μικρότερης επιρροής αντιλήψεις, όπως των Πυθαγόρειων, των Γνωστικών, των οπαδών του Ζωροάστρη ή της αιγυπτιακής βίβλου των νεκρών, εισρέουν στην τότε Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία που γιγαντώνεται χρησιμοποιώντας τον πολιτισμικό σχετικισμό για τη λατρεία του αυτοκράτορα.
            Μέσα σε αυτό το κοινωνικό και θρησκευτικό πλαίσιο  εμφανίζεται ο χριστιανισμός και το κρασί ως πολιτιστική κληρονομιά, ως αγαθό,  εδράζεται στα νέα δρώμενα. Με τη μετατροπή του νερού σε οίνο ξεκινά τη δημόσια δράση του ο Ιησούς στο γάμο στην Κανά. Με την ευλογία του άρτου και του οίνου στο Μυστικό Δείπνο κλείνει τη βιωτή του. Ο πιστός προετοιμάζεται για την ευχαριστιακή του σχέση με το θεϊκό γύρω από ένα τραπέζι.
Ο παραλληλισμός με το Συμπόσιο του Πλάτωνα μου φαίνεται αναπόφευκτος: με καλό κρασί αναζητείται ο δημιουργός, η αρχή του κόσμου και ο έρωτας ως αέναη αναδημιουργία ∙ εντοπίζεται ο «καλός» Έρωτας, γιος της Ουρανίας Αφροδίτης και ο «κακός» Έρωτας, γιος της Αφροδίτης Πανδήμου.  Παράλληλα ο  Ευριπίδης διαχωρίζει τη δύναμη του Έρωτα σε δύο μορφές: Σε αυτή που μπορεί να οδηγήσει στην Αρετή και σε εκείνη που οδηγεί στην Αθλιότητα.
            Στη Γιαχβική αλλά και στην ιερατική παράδοση, ο Θεός φτιάχνει  τον κόσμο και τον άνθρωπο. Τον άνδρα, και τη σάρκα από τη σάρκα του γυναίκα, και τους απαλλάσσει από κάθε αίσθημα ντροπής   στην αρχέγονη ακεραιότητα. Η γενετήσια ορμή βρίσκει το νόημά της στην αλληλοβοήθεια της αμοιβαίας αγάπης ώστε να ενωθούν εις σάρκα μία και το ζεύγος να φτάσει από το καλόν λίαν στην αριστεία, στην ενότητα, στην ολότητα. Αυτή η επιζήτηση  της ενότητας σπάει διαρρηγνύεται με τη βρώση του απαγορευμένου καρπού. Στο εξής το ανθρώπινο ζεύγος θα απειλείται από τον πόνο και τους πειρασμούς του πάθους ή της κυριαρχίας.
Αυτή την ενότητα έρχεται να αποκαταστήσει ο Χριστός στην Κανά. Το μέσο της ολότητας: το κρασί. Ο καρπός της αρούρης ευλογεί την ανθρώπινη γονιμότητα και τη μετατρέπει σε θεϊκή ευεργεσία. Η σημειολογία του μυστηρίου του γάμου, ως σήμερα, εστιάζεται στην πόση από τους νεόνυμφους του παυσίλυπου οίνου.
Παυσίλυπον οίνον προσφέρει και στους δώδεκα μαθητές του το βράδυ του  Μυστικού  Δείπνου και τους παροτρύνει να συνεχίσουν να επαναλαμβάνουν αυτή την πράξη για να τον θυμούνται. Η ανάμνηση, η ανάκληση της μνήμης, συνοδεύεται από ευχαριστία και ευλογία. Εμπιστεύεται ο Ιησούς στη βρώση και στην πόση, την αιώνια αξία του απολυτρωτικού του θανάτου. Μεταδίδει ζωή και ευζωία. Μήπως να αναστοχασθούμε τον Καλό Σαμαρείτη που ανάφερα στην εισαγωγική μου παράγραφο;
Το κρασί όμως γίνεται και το μέσο εντοπισμού του απολωλότος πρόβατου, του Ιούδα. Ο σε λίγο θυσιαζόμενος μεσσίας θα προσφέρει το αίμα του λύτρο για την ελευθερία  του δέσμιου και ο οίνος θα δείχνει τη μετοχή στην ελευθερία ως ευγνώμονα υπόμνηση των επερχόμενων μεγαλείων.  Η συμμετοχή ή όχι στην πόση γίνεται η οδός  της κοινωνίας της νέας διαθήκης.
Η νέα κοινωνία θα παρομοιαστεί με την άμπελο κι οι χριστιανοί κατά τους τρεις πρώτους αιώνες θα κληθούν να συμμετέχουν στη χαρά της αμπέλου, στη χαρά του Θεού.  Νυμφίος κι αμπελουργός ο Θεός έχει την άμπελό του : το νέο λαό του κι όσο δύσκολη κι απαιτητική είναι η συντήρηση του αμπελιού τόσο κόπο κι εγρήγορση απαιτεί η νέα πραγματικότητα.
Οι πρώτοι χριστιανοί εστιάζουν, επικεντρώνουν τη ζωή τους γύρω από την αναμνηστική βρώση και πόση στις αγάπες, στα κοινά τραπέζια.  Όμως στέκονται κι απέναντι στην κρατική απαίτηση για θυσία στον αυτοκράτορα. Αρνούνται. Δε συμμετέχουν σε άλλη θυσία παρά μόνο στην οινική. Το λύτρο της ελευθερία τους γίνεται η μνήμη του αίματος. Η νύμφη εκκλησία απλώνει τα κλαδιά της και δίνει άφθονο καρπό.
Οι θανατούμενοι για την αντι-κρατική τους στάση πολίτες των  ουρανών γίνονται ήρωες, μάρτυρες, άγιοι της εκκλησίας. Κι όμως είναι οι ίδιοι που μετά τον Μέγα Κωνσταντίνο  θα ταυτίσουν το νέο κράτος, τη Βυζαντινή αυτοκρατορία, με τη βασιλεία των ουρανών και θα εκχωρήσουν στους αυτοκράτορες το δικαίωμα να  καλλιεργούν την άμπελο, να συγκαλούν συνόδους να αποφασίζουν για δογματικά θέματα, να τοποθετούν ιεράρχες, να επιλέγουν την πορεία προς τα  έσχατα. Οι μεγάλες γαίες που αποδίδονται στο θεσμικό οργανισμό της εκκλησίας είναι το αντάλλαγμα της σιωπής, της συναίνεσης. Η καλλιέργεια της αμπέλου περνά στα χέρια των μοναστηριών και το κρασί δεν είναι μόνο μέσα στο κοινό ποτήριο, δε θυμίζει μόνο τις προηγούμενες θυσίες, αλλά γίνεται μέσο ευχαριστίας και το συναντούμε πια  στις περισσότερες δραστηριότητες των πολιτών της νέας βασιλείας.
Μόνο που τα καλά κρασιά είναι προνόμιο για τους οινόφιλους ηγούμενους, τους ευνοημένους υποτακτικούς και τους χορτάτους κοσμικούς. Για τον απλό μοναχό, το γραμματικό, τον φτωχό και πεινασμένο λαό ήταν τα ξινά, τα φτηνά και νερωμένα κρασιά. Μόλις ένα κρασοβόλι νεροκοπημένο όπως λέει κι ο Θεόδωρος Πρόδρομος  ή Πτωχοπρόδρομος  ελέγχοντας με μαεστρία τη νέα τάξη πραγμάτων. Ο της κατανύξεως οίνος γίνεται οίνος αφέσεως κι η άμπελος της ζωής γίνεται κλήμα ευσεβείας.
Ως αντίδραση, η νέα θρησκεία το ισλάμ, απαγορεύει τη χρήση του οίνου.  Σύμφωνα με την ισλαμική νομοθεσία ( Σαρία ) υπάρχουν τέσσερα είδη δικαιωμάτων που πρέπει να ικανοποιούνται από κάθε άνθρωπο.
Α) τα δικαιώματα του Θεού
Β) τα δικαιώματα του εαυτού
Γ) τα δικαιώματα των συνανθρώπων
Δ) τα δικαιώματα όλων των στοιχείων που είναι στη διάθεση του σ’ αυτή τη ζωή, όλα όσα μεταχειρίζεται και επωφελείται απ’ αυτά.
   Στα δικαιώματα του εαυτού αναφέρεται ότι : απ’ τα βασικά σημεία αδυναμίας που είναι έμφυτα στον άνθρωπο, είναι η τέλεια υποταγή του σε κάποια ηδονή που τον υπερνικά, χωρίς να νοιάζεται για τη ζημιά που μπορεί να του προκαλέσει και άσχετα απ’ το αν το συνειδητοποιεί αυτό ή όχι. Ένας άνθρωπος που τον μαγεύει το κρασί, τυφλώνεται, γι’ αυτό και υπομένει για χάρη του τις επιζήμιες συνέπειες στην υγεία του, το χρήμα του, την αξιοπρέπεια του. Και επειδή επιδίωξη της ισλαμικής νομοθεσίας είναι η επιτυχία και η ευημερία του ανθρώπου, επικεντρώνει την προσοχή του στην αλήθεια που λέει : « και ο εαυτός σου έχει δικαίωμα πάνω σου ». Τον εμποδίζει έτσι απ’ ότι τον βλάπτει, όπως είναι τα οινοπνευματώδη ποτά και οι ναρκωτικές ουσίες. Μόνο ένα κομμάτι του ισλαμισμού, οι Αλεβίτες, αυτό που ήταν και πιο κοντά στη Βυζαντινή αυτοκρατορία, επέτρεψε τη χρήση του κρασιού.
            Το βιβλίο του Θύμιου συνεχίζει και παρακολουθεί το κρασί στην ανατολική μεριά της Μεσογείου που  μέσα από τις κοσμικές εναλλαγές και τις νέες προσμίξεις των λαών  διατηρεί την κραταιά του θέση στα ήθη και έθιμα ετούτου του τόπου. Από τους βυζαντινούς αίνους και ύμνους θα μας περάσει στον Ερωτόκριτο  αλλά και στην Εύμορφη βοσκοπούλα  της κρητικής ντοπιολαλιάς και θα μας ταξιδέψει στα Βαλκάνια με τον Αθανάσιο Χριστόπουλο: «για τον κόσμο δε με νοιάζει ας γυρίζει όπως θέλει, το κρασάκι μου να ζει. Η κανάτα να μη στύψει απ’ το πλάγι να μη λείψει, να πεθάνουμε μαζί», στην Κωνσταντινούπολη αλλά και στην Αθήνα με τον Αχιλλέα Παράσχο: «Των τεθλιμμένων ο θεός, ω Βάκχε είσαι σύ! Αναπληροίς ενίοτε τον ύπνον και την λήθην, πόσες φορές κατέπνιξα εις εύοσμον κρασί την μνήμη την ανηλεή, αφ ότου εμισήθην… όχι δεν είσαι αγενής θεότης της κραιπάλης, ευεργετείς τους πάσχοντας και εις την θλίψην θάλλεις».
            Ρόλο θεραπαινίδας απόκτησε σιγά σιγά ο οίνος. Από στοιχείο συνύπαρξης κι ένωσης έγινε μέσο προσωπικής ευεξίας. Αποκούμπι στο νέο κόσμο  αμοραλισμού η συμμετοχή στα κοινά: το κρασί μοιάζει σα να είναι το φοβερό εκείνο το ρωμαίικο φιλότιμο, που μας ζαλίζει το κεφάλι και που μας θολώνει την αλήθεια κατά το Ψυχάρη. Παλαμάς Νιρβάνας, Κόντογλου,  Σικελιανός , Σαραντάρης και τόσοι άλλοι περνούν από τις σελίδες του μικρού αυτού βιβλίου, που καταφέρνει να μας καταδείξει μέσα από τη νεοελληνική ποίηση και λογοτεχνία τον οίνο να μεγαλουργεί και κορυφώνεται και καταλήγει στο Νικο Καζαντζάκη: Πως πάει το αφιλότιμο στην καρδιά και τηνε φραίνει! Καλή του ώρα του Θεού που έκαμε τα αμπέλια και τα σταφύλια ∙ καλή του ώρα και του ανθρώπου που του ‘κοψε το ξερό του να πατήσει τα σταφύλια και να βγάλει κρασί…

Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου

Related Posts Plugin for WordPress, Blogger...