ΜΕΛΙΣΣΑ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΙΑ

Της Μαρίας Δ. Δρούλου, θεολόγου-μελισσοκόμου

Όλες οι παραδόσεις των λαών συνδέουν τη μέλισσα με τις δραστηριότητες του ανθρώπου στην αναζήτηση της τροφής του ως μέσο επιβίωσης αλλά και ως αντικείμενο λατρείας και κυρίως μέσο μίμησης. Η μελισσοκομία έχει μια εκπληκτική ιστορία, που δεν γνωρίζει όρια ή διαφορές. Ο πανανθρώπινος θαυμασμός απέναντι σε αυτό το μικρό έντομο είναι γνωστός. Σε αυτό το κείμενο, θα επιχειρηθεί μια  σύντομη ανασκόπηση της θέσης της μέλισσας στις μεγαλύτερες θρησκείες (Χριστιανισμός, Ισλάμ, Ιουδαϊσμός, Βουδισμός και Ινδουισμός).

Χριστιανισμός.

Στην Καινή Διαθήκη δεν υπάρχει αφθονία χωρίων σχετικά με τη μέλισσα. Το άγριο μέλι αναφέρεται ως τροφή του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου (Ματθ.3,4 , Μαρκ. 1,6). Ενώ στο Λουκά (24, 41-42) αναφέρεται η κηρήθρα ως αγαθό που καταναλώνεται από τον αναστηθέντα Χριστό. Στην καθημερινή ζωή των χριστιανών, τα πρώτα χρόνια, παρατηρείται μια αναζήτηση προτύπων ζωής μέσα από τη φύση. Η μέλισσα έχει εξέχουσα θέση. Τα φυσικά χαρακτηριστικά του εντόμου όπως η εργατικότητα, η υπακοή, η πειθαρχία, ο καταμερισμός ρόλων, η αυστηρή οργάνωση, αλλά κυρίως η αγνότητα, όπως πίστευαν, αποτελούσαν πρότυπα αρετής, μίμησης και ηθικών παραινέσεων.

Στο έργο του Μεγάλου Βασιλείου « Εις την Εξαήμερον Ομιλία «, αναδεικνύεται η αντιφατική σχέση μεταξύ του μικρόσωμου οργανισμού του εντόμου και του δυναμικού του χαρακτήρα, διαπνεόμενου από τη σοφία των δραστηριοτήτων του. Το σχήμα σωματικής αδυναμίας και πνευματικής ρώμης προβάλλεται ως μέσο μίμησης στους χριστιανούς. Επίσης, ένα άλλο ενδιαφέρον λογοτεχνικό σχήμα που προβάλλεται από τον Μ. Βασίλειο, είναι η παρομοίωση ήδυ μέλι για τις θεϊκές ρήσεις και ο χαρακτηρισμός  της θεϊκής σοφίας ως μελίρρυτης. Αυτή η παρομοίωση θα χρησιμοποιηθεί ευρύτατα και στην υμνολογία.

Ο  Γρηγόριος ο Θεολόγος, εξυμνεί τα όντα ως δημιουργήματα θαυμαστά, του Θεού. Αφιερώνει πολλά χωρία για να εγκωμιάσει τη σοφία των μελισσών, το φιλόπονον και και φίλεργον του εντόμου. Αναφέρεται επίσης με θαυμασμό στην αρχιτεκτονική των κηρήθρων. Ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος, χρησιμοποιεί συμβολικές εκφράσεις έχοντας ως πρότυπο τη μέλισσα, θαυμάζει τη μέλισσα όταν τσιμπώντας κάποιον με το κεντρί της, εκείνη πεθαίνει ταυτόχρονα. Τα πιο σημαντικό όμως για το μελετητή μελισσοκόμο, είναι ότι έχουμε αναφορές πρακτικών που γίνονταν στα μελισσοκομεία της εποχής του. Οι μελισσοκόμοι για να προσεγγίσουν τις μέλισσες, θυμιατίζουν πριν προχωρήσουν στην κυψέλη για να πράξουν το έργο τους. Προτρέπει τους ανθρώπους να έχουν τη ψυχή τους καθαρή όπως την κυψέλη, για να δεχτούν τη χάρη του Αγίου Πνεύματος.

Στον Ευστάθιο Θεσσαλονίκης έχουμε περιγραφή των βασικών λειτουργιών του εντόμου , το πιο ενδιαφέρον όμως από μελισσοκομικής πλευράς είναι η αναφορά και περιγραφή εγκατάστασης σμήνους μελισσών μέσα σε σπηλιά και η συλλογή αγριόμελου. Ο Γρηγόριος Νύσσης, παρομοιάζει το ποίμνιο με σμήνος μελισσών .Παρατηρείται ένας συσχετισμός της μέλισσας με τη μετά θάνατο ζωή. Σύμφωνα με τον Άγιο, οι μέλισσες ανήκουν στην κατηγορία ελάχιστων όντων που είναι ζώντα αλλά  μη αναπνέοντα.  Το κερί, σύμφωνα με τον άγιο πατέρα, συμβολίζει την ψυχή μας, η οποία πρέπει να είναι καθαρή όπως το φως και να καίει σαν τη φωτιά από τη λαχτάρα της για το φωτισμό του Αγίου Πνεύματος.

Παράλληλα με τους Πατέρες της Ορθόδοξης Εκκλησίας, έχουμε αναφορές και στους βίους των αγίων. Μερικές φορές δεν χρησιμοποιούνται μόνο ηθικοπλαστικά αλλά και δαιμονοποιούνται. Στο Βίο του Αγίου Νίκωνος Μετανοείτε, όπου ένα άγριο σμήνος μελισσών, κατηλλημένο από δαιμονικό πνεύμα, επιτίθεται σε εργάτες που χτίζουν ναό. Με επέμβαση θαυματουργή του Αγίου, οι εργάτες σώζονται. Τον 7^ο αιώνα ο Άγιος Ιωάννης ο Ελεήμων, διέθετε κυψέλες , πιθανόν οριζόντιου πήλινου κυλινδρικού τύπου , τις οποίες τις ονοματίζει κεράμια. Χαρακτηρίζει το ακάπνιστο μέλι ως ανώτερο ποιοτικά. Ο Άγιος Φιλάρετος ο Ελεήμων, είχε τεράστια περιουσία, στην οποία περιλαμβανόταν και 250 βούτια μελισσών. Ο Άγιος δώρησε την περιουσία του στους φτωχούς , μαζί και τις 250 κυψέλες. Τιμάται ιδιαίτερα από τους μελισσοκόμους, θεωρείται προστάτης τους.Υπάρχει και μια Ευχή μελισσίων, (εκ παλαιού αγιασματαρίου) όπου ακόμη και σήμερα τη διαβάζουν κάποιοι ευσεβείς μελισσοκόμοι προσεγγίζοντας το μελισσοκομείο τους, πριν αρχίσουν τις εργασίες. Μέσα στην ευχή αναφέρεται και ο άγιος Φιλάρετος : Ως ευλογήσας και επλήθυνας τον μελισσώνα του δικαίου σου Φιλαρέτου, ευλόγησον και τα μελίσσια ταύτα…

Στο Βυζάντιο, η μελισσοκομία, άκμασε περισσότερο στη μοναχική ζωή. Όχι μόνο γιατί ήταν μέσο επιβίωσης του μοναστηριού, αλλά και γιατί είχε μεγάλη προστασία από το κράτος.Οι μεγαλομελισσοκόμοι της εποχής εκείνης ήταν μόνο οι γαιοκτήμονες και τα μοναστήρια. Η κατοχή μελισσοκομίου ανήκε στα αξιομνημόνευτα περιουσιακά στοιχεία μιας μονής. Ηταν πολύ σημαντικό να διαθέτει προϊόντα για τη λειτουργία της, κυρίως κεριού. Παρατηρείται πως δεν γινόταν κατανάλωση μελιού στα μοναστήρια. Το μέλι το έδιναν σε φτωχούς ή το πουλούσαν. Τους ενδιέφερε περισσότερο η παραγωγή κεριού.

Σήμερα, συνεχίζουν αρκετοί ιερείς και μοναχοί να ασχολούνται με τη μελισσοκομία. Μάλιστα μέσα στις δραστηριότητες των μονών δεν έχει ενταχθεί μόνο η παραγωγή μελιού και κεριού, αλλά και η παραγωγή κηραλοιφών και πρόπολης.

ΙΣΛΑΜ

Στο Κοράνιο, δεν πρέπει να διαφεύγει της προσοχής μας ότι πολλά κεφάλαια, sūra, του Κορανίου έχουν ως τίτλο τους ονόματα ζώων: ο Ελέφαντας (sūra:105), η Αγελάδα (2), η Μέλισσα (16), τα Μυρμήγκια (27) και η Αράχνη (29), γεγονός που κατάδεικνύει τη σπουδαιότητά τους και την αναγνώρισή τους απ` τον Θεό ως κατοίκων ή μάλλον συνιδιοκτητών της γης, αλλά και κατοχυρώνει τουλάχιστον ένα minimum δικαιωμάτων γι` αυτά. Η  σούρα 16 που έχει ως επικεφαλίδα « Η Μέλισσα», συγκεκριμένα αναφέρει: « Κι έχει εμπνεύσει ο Κύριός σου στις μέλισσες: «Να οικοδομήσεις κελιά στα βουνά και στα δέντρα και σε ό,τι φτιάχνουν οι (ανθρώπινες) από κατοικίες .Έπειτα να τρώγετε απ’όλα τα φρούτα (της γης) και να βρίσκετε με επιδεξιότητα τους ευρύχωρους δρόμους του Κυρίου σου» .Βγάζει από τα σπλάχνα της ένα ποτό – με διαφορετικά χρώματα- , που  είναι θεραπευτικό για τους ανθρώπους. Πραγματικά, σε αυτό υπάρχει σημείο για εκείνους που σκέφτονται.» (16, 68-69)

Οι αγαπημένες τροφές του Προφήτη ήταν το μέλι, ελαιόλαδο, λάδι και ξύδι.

Ο Ibn al-Qayyim είπε σχετικά με την περιγραφή του παραδείσου και αυτά που περιέχει: Και αν ρωτάς για τα φρούτα του, είναι πιο μαλακά από το βούτυρο και πιο γλυκά από το μέλι…..Και αν ρωτάς σχετικά με τα ποτάμια του, τότε υπάρχουν ποτάμια από γάλα που η γεύση τους δεν αλλάζει, ποτάμια από κρασί που είναι νόστιμα για αυτούς που το πίνουν, ποτάμια από μέλι που είναι αγνό και ποτάμια από νερό φρέσκο.

ΙΟΥΔΑΙΣΜΟΣ 

Οι μέλισσες αντιμετωπίζονται πολύ θετικά από τον Ιουδαϊσμό. Υπάρχει πληθώρα αναφορών στη μέλισσα στις Ιουδαϊκές γραφές. Ο σεβασμός του εβραϊκού λαού απέναντι σε αυτό το έντομο δεν οφείλεται μόνο στα προϊόντα παραγωγής του ,  αλλά κυρίως στην αξιοσημείωτη κοινωνική τους δομή.

Είναι σημαντικό να αναφέρουμε ότι το πέμπτο βιβλίο της Τορά (Torah) ονομάζεται Devarim, αρχίζει με τα λόγια του Μωυσή « Eileh hadevarim….”. Ωστόσο όμως, σύμφωνα με τα Mιντράς, τα οποίο είναι ένα μεγάλο σώμα ραββινικού υλικού που προέρχεται από κηρύγματα, η λέξη devarim δε διαβάζεται έτσι ώστε να σημαίνει «Λόγια», αλλά, devorim , που σημαίνει μέλισσες. Η εξαιρετική και ασυνήθιστη φύση των μελισσών είναι ο λόγος που τα Mιντράς υποστηρίζουν ότι η λέξη devarim αναφέρεται στις μέλισσες.

«Όπως με τη μέλισσα, της οποίας τα παιδιά οδηγούνται από αυτήν, έτσι και το Ισραήλ οδηγείται από το δίκαιο και τους προφήτες.»(Midras 1;795)

Σύμφωνα με τον Etz Yosef –μελετητή του Midras- : όπως οι μέλισσες ακολουθούν τη βασίλισσα τους, έτσι κάνουν και με το Ισραήλ.

Οι μέλισσες ζουν σε μια ιεραρχική κοινωνία, με επικεφαλή την Βασίλισσα, αυτό ακριβώς συμβολίζει την ιουδαϊκή κοινωνία, , στην οποία υπάρχει ιεραρχία και οι άνθρωποι ακολουθούν τους καθοδηγητές τους , οι οποίοι είναι βασιλιάδες, προφήτες, ή μελετητές της Τορά. Και όπως οι μέλισσες, πετυχαίνουν εκπληκτικά πράγματα εξαιτίας της οργανωμένης δομής τους, έτσι και οι Εβραίοι, είναι σε θέση να πετύχουν εκπληκτικά πράγματα.

Ενδιαφέρουσα είναι η άποψη πώς η μέλισσα πήρε το όνομά της. Ονομάζεται devorah εξαιτίας του ήχου της που μοιάζει με είδος επικοινωνίας. Άλλοι πιστεύουν ότι η μέλισσα πήρε το όνομά της λόγω της φύσης της να ακολουθεί την κατεύθυνση ενός ηγέτη- dover σημαίνει κατευθύνω, ενώ davar ηγέτης.

Τέλος, η εβραϊκή λέξη για τη μέλισσα –Devorah-, είναι το όνομα δύο σπουδαίων γυναικών που αναφέρονται στην Τορά: η πρώτη είναι η τροφός της Ρεβέκκας, και η άλλη, είναι η προφήτης η οποία διοίκησε και δίδαξε το εβραϊκό λαό για 40 χρόνια(1107- 1067 π.χ). Για ποιο λόγο είναι τόσο σημαντική η μέλισσα ώστε αυτές οι δύο γυναίκες πήραν το όνομά τους από αυτήν; Συνοψίζοντας λοιπόν, σύμφωνα με το Midras:

1. Όπως οι μέλισσες συρρέουν πίσω από ένα ηγέτη, έτσι και οι Εβραίοι καθοδηγούνται από τους βασιλιάδες, τους προφήτες και τους σοφούς.
2. Όπως το κεντρί της μέλισσας είναι επικίνδυνο αλλά το μέλι της είναι πικρό, έτσι και η Τορά, φέρνει πίκρα σε αυτούς που δεν την ακολουθούν και γλυκιά ζωή σε αυτούς που βαδίζουν σύμφωνα με αυτή.
3. Όπως η φύση της μέλισσας είναι να συλλέγει γύρη και νέκταρ για τους άλλους, έτσι και οι Εβραίοι μοχθούν να ακολουθήσουν την Τορά, όχι για δικό τους όφελος , αλλά για να ευχαριστήσουν το Θεό.

ΙΝΔΟΥΙΣΜΟΣ- ΒΟΥΔΙΣΜΟΣ

Σε αυτές τις θρησκείες το μέλι και η μέλισσα χαίρουν θαυμασμού και εκτίμησης.

Στο διάσημο ινδικό βιβλίο Ajur Ved υπάρχει μια συνταγή για ένα ελιξίριο το οποίο
μπορεί να παρατείνει το μέσο όρο ζωής. Μια συνταγή ενός τέτοιου ιατρικού ποτού που
αποτελείται από το γάλα και το μέλι έχει επιζήσει μέχρι τους χρόνους μας. Στις ιερές βέδες (ινδουιστικά θρησκευτικά βιβλία) αναγράφεται ότι το ποτό των θεών παρασκευαζόταν από μέλι και ήταν φάρμακο για όλες τις ασθένειες

Ο Κρίσνα συχνά παρομοιάζεται με μέλισσα που πίνει το νέκταρ από τα χείλη των κοριτσιών.

Στο  βουδιστικό βιβλίο Σούτρα Πιτάκα αναφέρεται: «..όπως η μέλισσα παίρνει το μέλι από το λουλούδι και πετάει μακριά χωρίς να πειράξει την ομορφιά και το άρωμα του, έτσι περιπλανιέται ο σοφός σε αυτή την ζωή..».Επίσης, Στη Βουδιστική φαρμακολογία το μέλι θεωρείται ιδανική θεραπεία για την παράταση της ζωής πνεύματος και σώματος.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ-ΠΗΓΕΣ-ΙΣΤΟΤΟΠΟΙ

Η ΑΓΙΑ ΓΡΑΦΗ,  Αδελφότης Θεολόγων Η Ζωή, Αθήνα, 1994

Το Ιερό Κοράνιο, μτφρ. Φιλολογική ομάδα Κάκτου, εκδ. Κάκτος, Αθήνα , 2008.

Βασιλείου του Μεγάλου, επισκόπου Καισαρείας, Εις την Εξαήμερον, Ομιλία Γ΄: Περί του στερεώματος PG 29, 51-76 και Ομιλία Η΄PG 29, 187-206.

Γρηγορίου Νύσσης, Περί Ψυχής , Λόγος Α΄, PG 45, 187-222

Γρηγορίου του Ναζιανζηνού, αρχιεπισκόπου Κων/πόλεως, Εις την Καινήν Κυριακήν , Λόγος ΜΔ΄.PG 36, 607-622.

Ευσταθίου επισκόπου Θεσσαλονίκης, Εγκώμιον εις τον Οψικιανόν άγιον Φιλόθεον, PG 136, 141-162.

Ιωάννου Αρχιεπισκόπου Κων/πόλεως, του Χρυσοστόμου

Περί Παρθενίας, PG 48, 533-596

Ομιλία ΙΕ΄, PG 62, 105-112

Ομιλία ΙΣΤ΄, PG 63, 671-678

Συναξαριστής Δεκεμβρίου της Ορθοδόξου Εκκλησίας της Ελλάδος, εκδ. Αποστολικής Διακονίας.

Caroline Rhys Davids , Βουδισμός, Εκδ. Ελληνική παιδεία, Αθήνα, 2008.

Ηλίας Αναγνωστάκης, Άγριο και οικόσιτο μέλι στους μεσοβυζαντινούς Βίους Αγίων: θέματα παρασκευής, συλλογής και κατανάλωσης.

"Beekeeping in the Mediterranean from antiquity until today: historical findings and current issues".INTERNATIONAL SYMPOSIUM,Οκτώβριος 9-11, 2014,Σύρος, Περιλήψεις Συνεδρίου.

L. Ryden, The life of St Philaretos the Merciful, Upsala, 2002.

Ο. Λαψίδης, Ο εκ Πόντου Όσιος Νίκων Μετανοείτε (κείμενα-σχόλια), Αθήνα, 1980.

http://agiosfilaretos.gr

http://www.islam.gr

http://shantala.gr

http://www.rationalistjudaism.com

http://chabad.org

http://bible.ort.org