Πέτρος Βασιλειάδης, Το πραγματικό νόημα του σταυρού

Μέρα μεγάλη αύριο της Υψώσεως του Τιμίου Σταυρού και παρακαλέσαμε τον ομότιμο καθηγητή του Τμήματος Θεολογίας του ΑΠΘ κ. Πέτρο Βασιλειάδη να μας συνοψίσει τις επιστημονικές του απόψεις για τον σταυρό, το κορυφαίο σύμβολο του χριστιανικού κόσμου, οι οποίες καταγράφονται στις μελέτες του Σταυρός και Σωτηρία (1983) και επαναλαμβάνονται και στο βιβλίο του Παύλος. Τομές στη Θεολογία του (2005).

ΤΟ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟ ΝΟΗΜΑ ΤΟΥ ΣΤΑΥΡΟΥ

Ο σταυρός, ως μέσο θα­να­τι­κής ε­κτέ­λε­σης ε­πι­νο­ή­θη­κε α­πό τους Πέρ­σες, έγι­νε ό­μως εν­τε­λώς δι­α­φο­ρε­τι­κό μέ­σο θα­να­τι­κής τι­μω­ρί­ας την πε­ρί­ο­δο της ρω­μα­ϊ­κής αυ­το­κρα­το­ρί­ας. Στην Περ­σί­α ο ε­κτε­λού­με­νος σταυ­ρω­νό­ταν για να μη μο­λυν­θεί α­πό το πτώ­μα του η γη, που ή­ταν α­φι­ε­ρω­μέ­νη στον Ορ­μούσδ.  Στη Ρώ­μη, αντίθετα, ο σταυ­ρός μεταβλήθηκε στην χει­ρό­τε­ρη μορ­φή θα­να­τι­κής ε­κτέ­λε­σης. Ο Κι­κέ­ρων θε­ω­ρεί τη σταύ­ρω­ση ως την έ­σχα­τη και ύ­ψι­στη (θα­να­τι­κή) τι­μω­ρί­α των δούλων (servitutis extremum sumraumque supplicium), ενώ ο Ι­ώ­ση­πος, όπως και ο Ωριγένης,  χα­ρα­κτη­ρί­ζουν το θά­να­το πά­νω στο σταυ­ρό «αἴ­σχι­στον θά­να­τον»(morsturpissima), από όπου και η αναφορά της προς Εβραίους στον «σταυ­ρόν αἰ­σχύ­νης» (12:2). Ε­κεί­νο, ό­μως, που χα­ρα­κτη­ρί­ζει πε­ρισ­σότερο την ου­σί­α του πράγ­μα­τος εί­ναι η α­πο­στρο­φή του Κι­κέ­ρω­να και γι” αυ­τήν α­κό­μη τη μνεί­α του ο­νό­μα­τος «σταυ­ρός», θε­ω­ρών­τας τη θέ­α της σταύ­ρω­σης α­νά­ξια για κά­θε ε­λεύ­θε­ρο άν­θρω­πο: «nomen ipsum crucis absit non modo a corpore civium Romanorum, sed etiam a cogitatione, oculis, auribus…. expectatio mentio ipsa denique indigua cive Romano etque homine libero est».

Κα­τά βάση, όμως, η σταύ­ρω­ση α­πο­τε­λού­σε το α­πο­τε­λε­σμα­τι­κό­τε­ρο μέ­τρο για τη δι­α­τή­ρη­ση της κα­θε­στη­κυί­ας τά­ξης (status quo) και την κα­τα­στο­λή των α­πε­λευ­θε­ρω­τι­κών κι­νη­μά­των. Η ποι­νή της σταύ­ρω­σης ή­ταν κυ­ρί­ως πο­λι­τι­κή και στρα­τι­ω­τι­κή τι­μω­ρί­α σα­δι­στι­κής σκλη­ρό­τη­τας. Ακόμη και μέχρι την ε­πο­χή του αγίου Ι­ω­άν­νου του Χρυ­σο­στό­μου παρέμενε  αυτή η άποψη. Είναι χαρακτηριστικές οι εκφράσεις του: «τοῦ­το γάρ τό τοῦ θα­νά­του σύμ­βο­λον – οὐ γάρ παύ­σο­μαι συ­νε­χῶς τοῦ­το λέ­γων… οὐχ ἁ­πλῶς θα­νά­του ἀλ­λά θα­νά­του τοῦἐ­πα­ρά­του τοῦ­το σύμ­βο­λον ἦν…ὁ σταυ­ρός πρό­τε­ρον κα­τα­δί­κης ὄ­νο­μα καί τι­μω­ρί­ας ἦν… αἰ­σχύ­νης ἦν καί κο­λά­σε­ως ὑ­πό­θε­σις».

Στην Αγία Γραφή ο πρώτος που κάνει συνειδητή χρήση του όρου «σταυρός» με θεολογική (σωτηριολογική), κυρίως όμως κοινωνιολογική έννοια είναι ο απόστολος Παύλος. Με τις συ­νε­χείς α­να­φο­ρές στην «α­πε­λευ­θέ­ρω­ση» των δού­λων, ή στην «κα­ταλ­λα­γή» του Θε­ού (με α­πο­κλει­στι­κή δι­κή του πρω­το­βου­λί­α) με τον α­μαρ­τή­σαν­τα άν­θρω­πο, ή α­κό­μη στη «δι­καί­ω­ση» της α­νήμ­πο­ρης να α­πο­φύ­γει τη δί­και­η κα­τα­δί­κη αν­θρω­πό­τη­τας, σαφέστατα το­νί­ζον­ται οι κοι­νω­νι­κές προ­ε­κτά­σεις του μυ­στη­ρί­ου της σω­τη­ρί­ας, αλλά και οι ηθικές προεκτάσεις για τη ζωή των πιστών. Ο απόστο­λος Παύλος, θεωρεί το σταυρό «Ἰουδαίοις μέν σκάνδαλον ἔθνεσιν δέ μω­ρία» (Α´ Κορ 1,23). Και για μεν τους Ιουδαίους ήταν και σκάν­δαλο και κατάρα (Γαλ 3,13). Για τον εθνικό όμως κόσμο ήταν κάτι παρα­πάνω από μωρία.

Για τον κο­ρυ­φαί­ο  των α­πο­στό­λων ο «λό­γος ὁ τοῦ σταυ­ροῦ» γί­νε­ται η συν­τε­ταγ­μέ­νη ε­κεί­νη, η ο­ποί­α δί­νει νέ­α προ­ο­πτι­κή στην πα­ρα­δο­σια­κή θε­ώ­ρη­ση του θα­νά­του του Ι­η­σού, και συγ­κε­κρι­μέ­να στην παθητική σω­τη­ρι­ο­λο­γι­κή extranos-pronobis ερ­μη­νεί­α. Και η προ­ο­πτι­κή αυ­τή α­πο­σα­φη­νί­ζε­ται α­πό τη ση­μα­σί­α που εί­χε ο ό­ρος «σταυ­ρός» την ε­πο­χή ε­κεί­νη, όπως αναφέραμε πιο πάνω, τό­τε δη­λα­δή που ο κο­ρυ­φαί­ος θε­ο­λό­γος του αρ­χι­κού χρι­στι­α­νι­σμού α­νέ­συ­ρε το α­τι­μω­τι­κό­τε­ρο και ε­ξευ­τε­λι­στι­κό­τε­ρο σύμ­βο­λο της ρω­μα­ϊ­κής κοι­νω­νί­ας και το κα­τέ­στη­σε κο­ρυ­φαί­ο στοι­χεί­ο της θεί­ας οι­κο­νο­μί­ας. Μ” αυ­τήν α­κρι­βώς την έν­νοι­α μπο­ρού­με να χα­ρα­κτη­ρί­σου­με το «λό­γο του σταυ­ρού» ως κέν­τρο της παύ­λειας σω­τη­ρι­ο­λο­γί­ας.

Για να κατανοηθούν, όμως, τόσο η βαθύτερη σημασία της σταυρικής θεολογίας, όσο και το σύνολο της παύλειας σωτηριολογίας, θα πρέπει αυτές να ε­ξε­τα­στούν μέ­σα α­πό το πρί­σμα της πο­λυ­μορ­φί­ας της προ-παύ­λειας ερ­μη­νεί­ας του θα­νά­του του Ι­η­σού. Ο κο­ρυ­φαί­ος αυ­τός θε­ο­λό­γος του αρ­χέ­γο­νου χρι­στι­α­νι­σμού αν και δι­α­σώ­ζει (και ως έ­να βαθ­μό α­πο­δέ­χε­ται) ό­λες σχε­δόν τις πριν α­π” αυ­τόν ερ­μη­νεί­ες, προχωράει ένα βήμα παραπέρα, το οποίο συνίσταται στην ε­πι­λο­γή και προ­τί­μη­ση της «σταυ­ρι­κής» ο­ρο­λο­γί­ας. Ει­σά­γον­τας τη «θε­ο­λο­γί­α του σταυ­ρού» στην πρω­το­χρι­στι­α­νι­κή σκέ­ψη, ο Παύ­λος έ­δω­σε νέ­ες δι­α­στά­σεις στην πα­ρα­δο­σια­κή ερ­μη­νεί­α του θα­νά­του του Ι­η­σού, που κά­θε άλ­λο πα­ρά ταυ­­τί­ζε­ται με την extranos-pronobis με­τα­γε­νέ­στε­ρη (μεσαιωνική) σω­τη­ρι­ο­λο­γι­κή αν­τί­λη­ψη.  Συγκεκριμένα, κά­θε φο­ρά που είχε να αν­τι­με­τω­πί­σει αν­τί­πα­λες (ι­ου­δα­ΐ­ζου­σες ή εν­θου­σι­α­στι­κές) τά­σεις, ε­πι­στράτευε τη θε­ο­λο­γί­α του σταυ­ρού με τις γε­νι­κό­τε­ρες πο­λι­τι­κο-κοι­νω­νι­κές προ­ε­κτά­σεις, που συ­νε­πά­γε­ται το πραγ­μα­τι­κό γε­γο­νός της σταύ­ρω­σης κα­τά την ε­πο­χή ε­κεί­νη.

Είναι χαρακτηριστικό ότι στην Π.Δ. παρατηρείται σχεδόν αποκλειστική χρήση του ό­ρου «ξύ­λον». Το γεγονός αυτό, όπως επίσης και το ότι ο απόστολος Παύλος είναι ο πρώτος συνεπής χρήστης του όρου «σταυρός» και  εισηγητής της σταυ­ρι­κής θεο­λο­γί­ας, οδήγησε τη νεότερη βιβλική και ιστορική επιστήμη να διερωτηθεί, γιατί στη με­τα­γε­νέ­στε­ρη εκ­κλη­σι­α­στι­κή γραμ­μα­τεί­α, αλλά και λειτουργική πράξη, έχουμε σαφή μετατόπιση του κέντρου βάρους προς μια περισσότερο δοξολογική κατανόηση του γεγονότος της σταυρικής θυσίας του Ιησού. Το σκάν­δα­λο του σταυ­ρού από κάποια στιγμή και μετά δεν α­πα­σχο­λεί πλέον τους εκ­κλη­σι­α­στι­κούς συγ­γρα­φείς και αν­τι­κα­θί­στα­ται α­πό θρι­αμ­βευ­τι­κές εκ­φρά­σεις, ό­πως «σταυ­ροῦ τρό­παι­ον τό ἀ­ήτ­τη­τον».

Βέβαια, η στα­δια­κή  α­πο­μά­κρυ­νση α­πό τη σταυ­ρι­κή ο­ρο­λο­γί­α δεν σημαίνει ότι α­πορ­ρί­πτονται οι τρα­γι­κές προ­ε­κτά­σεις του γε­γο­νό­τος του σταυ­ρού, όπως τουλάχιστον τις κατανόησε θεολογικά ο απόστολος των εθνών. Να μη ξεχνάμε πως ο δοκητισμός, τον οποίο καταδίκασε τελεσίδικα η πρώτη Εκκλησία,  ήταν εκείνος – και όχι η αρχέγονη Ορθοδοξία – που με την προσπάθεια εξελληνισμού του χριστιανικού δόγματος, επι­χείρησε να εξαλείψει πλήρως τη μωρία του σταυρού. Είναι, όμως, φανερό  πως από κάποια στιγμή και μετά αν­τλούν­ται πα­ρα­στά­σεις α­πό την Π.Δ., χρησιμοποιούνται ε­κτός α­πό τον ό­ρο «ξύ­λον» παραπλήσιοι ό­ροι, όπως «κέ­ρας» (cor­nua), «ρά­βδος», «ση­μεῖ­ον» κ.ά., αλλά και ερμηνεύεται πλήθος παλαιοδιαθηκικών χωρίων ως τύποι και προφητείες του σταυρού του Χριστού. Και όλα αυτά ασυναίσθητα άμ­βλυναν τις πραγ­μα­τι­κές δι­α­στά­σεις του ό­ρου «σταυ­ρός», και σταδιακά να ταυτιστεί το ιερότερο σύμβολο της Εκκλησίας με τις επαίσχυντες «σταυροφορίες».

Και χωρίς όμως τις τελευταίες η επισκίαση της αυθεντικής παύλειας σταυρικής θεολογίας συνέτεινε στην υποβάθμιση του προφητικού χαρακτήρα της μαρτυρίας της Εκκλησίας και της ριζοσπαστικότητας της διδασκαλίας της. Γι’ αυτό είναι σήμερα απαραίτητο για την Εκκλησία να παραβλέψει την άκρατη δοξολογική της αυταρέσκεια και να αναδείξει τη σταυρική θεολογία του αποστόλου Παύλου με τις ριζοσπαστικές κοινωνικές της προεκτάσεις, όπως άλλωστε mutatis mutandis το έπραξε κατά την κωνσταντίνεια πε­ρί­ο­δο, τότε που ανέσυρε εκ νέου τη ση­μα­σί­α του πά­θους για να ε­ξι­σορ­ρο­πή­σει την υ­περ­βο­λι­κή έμ­φα­ση στη νί­κη με­τά την α­πο­δο­χή του χρι­στι­α­νι­σμού και τον εναγκαλισμό του α­πό την κρα­τι­κή ε­ξου­σί­α.

http://blogs.auth.gr/