Θανάσης Ν. Παπαθανασίου:Ένας Ιάπωνας δίχως σχιστά μάτια. Άγιος Νικόλαος Κασάτκιν: εκατό χρόνια από την κοίμηση του.

                                                   

Δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Σύναξη 124 (2012), σσ. 83-88.

Το 2012 συμπληρώθηκε αιώνας από την κοίμηση ενός εκ των σημαντικοτέρων Ορθοδόξων ιεραποστόλων της νεότερης εποχής: του ρώσου Νικολάου (κατά κόσμον Ιβάν Ντμίτριεβιτς) Κασάτκιν (1836-1912). Τον Φεβρουάριο του 1861 πρωτοπάτησε την ιαπωνική γη, η οποία και τον δέχτηκε στην αγκαλιά της, πάλι Φεβρουάριο, μετά από πενηνταένα χρόνια αδιάκοπης διακονίας της σάρκωσης του ευαγγελίου σε έναν αλλιώτικο πολιτισμό. Πρώτος επίσκοπος (1880) και αρχιεπίσκοπος (1906) της εν Ιαπωνία Ορθόδοξης Εκκλησίας (Χαρισουτόσου Σεϊκυοκάι - Harisutosu Seikyokai), ο Νικόλαος, του οποίου η μνήμη πανηγυρίζεται στις 3 Φεβρουαρίου, έχει αφήσει μια κληρονομιά για την οποία προεχόντως Ρώσοι και Ιάπωνες, αλλά πλέον και δυτικοί μελετητές δείχνουν εξαιρετικό ενδιαφέρον, ιδιαίτερα μάλιστα μετά την ανακάλυψη των εκτεταμένων ημερολογίων του (1870-1911[1]) στα Εθνικά Αρχεία της Αγίας Πετρούπολης το 1979. Γραμμένα στη ρωσική, τα ημερολόγια είναι μπαξές πληροφόρησης για πλήθος πεδίων (ιστορία, γλωσσολογία, ιεραποστολική, πολιτισμό, διπλωματία) και καρτερούν τον κόπο όσων υποψιάζονται ότι μετά τη στροφή έχει ακόμα πολύν δρόμο. Είναι, επί πλέον, χαρακτηριστικό ότι τα ημερολόγια γέμουν και πολύ προσωπικών καταγραφών, τόσο προσωπικών, ώστε ορισμένοι εκκλησιαστικοί άνθρωποι εξέφρασαν τη δυσφορία τους για τη συνολική δημοσίευσή τους[2]. Αλλά, θα ήταν δυνατό να μαντρώνεται η σπουδή σε προεπιλεγμένο υλικό; Με τι κριτήρια; Και με τίνος απόφαση;

Οι Ελλαδίτες λάμβαναν πληροφορίες για την εν Ιαπωνία νεοσύστατη Ορθόδοξη Εκκλησία ήδη στα τέλη του 19ου αιώνα[3]. Μάλιστα το 1891 ο πρίγκηπας Γεώργιος επισκέφθηκε τη χώρα μαζί με το εξάδελφό του ρώσο τσάρεβιτς Νικόλαο Ρωμανώφ, το δε 1893 επισκέφθηκε το ιεραποστολικό κέντρο στο Τόκυο ο επίσκοπος Ζακύνθου Διονύσιος[4]. Σφαιρικότερα από ιστορικής και θεολογικής πλευράς μελετήματα εμφανίστηκαν στην Ελλάδα μισόν αιώνα μετά την εκδημία του Νικολάου, χάρη στην παρέμβαση του Διορθόδοξου Ιεραποστολικού Κέντρου "Πορευθέντες": μερικά στις αρχές της δεκαετίας του 1960[5] και κάποια το 1971[6]. Στη συνέχεια, πέρα από σποραδικά δημοσιεύματα[7], δεν ευτυχήσαμε -απ' όσο μπορώ να ξέρω- να έχουμε κάποιο συνθετικό έργο, που να έχει παρακολουθήσει την κατοπινή έρευνα. Τα πλέον διαθέσιμα σήμερα μελετήματα είναι δύο εκ των προμνημονευθέντων, αμφότερα του νυν αρχιεπισκόπου Αλβανίας, που επανεκδόθηκαν το 2009 μεταγλωττισμένα και με μια ελάχιστη προσθήκη[8]. Έξω, πάντως, από την Ελλάδα, τη χώρα με δύο θεολογικές σχολές και τέσσερις εκκλησιαστικές ακαδημίες, συναντά κανείς, κυρίως από τη δεκαετία του 1970, διαφόρων ειδών μελέτες (μεταπτυχιακών συμπεριλαμβανομένων[9]) πάνω στο έργο του φωτιστή των Ιαπώνων.

Από το πυλύεδρο έργο του Νικολάου, τρία μόνο σημεία θα επισημάνω εδώ, ενδεικτικά της δυναμικής που μπορεί να προσφέρει μια κριτική έρευνα.

1. O Νικόλαος ήταν πατριώτης, και μάλλον αρκετά επιφυλακτικός απέναντι στον αντιπαραδοσιακό μοντερνισμό. Μπορεί, λοιπόν, να φανταστεί κανείς τις αναδράσεις που επιτελέστηκαν στη συνείδησή του όταν, με το ξέσπασμα του Ρωσο-ιαπωνικού πολέμου το 1904, επέλεξε, δίνοντας προτεραιότητα στα εκκλησιαστικά κριτήρια, να παραμείνει στη γη της τοπικής του, ιαπωνικής εκκλησίας, κι όχι να αναχωρήσει, όπως οι άλλοι ρώσοι υπήκοοι, για την κατά κόσμον πατρίδα. Την εγκύκλιο που απηύθυνε στις 11 Φεβρουαρίου (πάλι Φεβρουάριος!) 1904 στο ποίμνιό του, τη μνημονεύουν διάφορα δημοσιεύματα, το εκτενέστερο όμως απόσπασμά της μας το έδωσε ο Ηλίας Βουλγαράκης[10]. Χάριν όσων δεν το έχουν υπόψη τους, το μεταγράφω στην καθομιλουμένη:

Εκπληρώστε, αδελφοί και αδελφές, ό,τι απαιτεί από σάς το καθήκον σας ως πιστών υπηκόων. Να δέεστε στο Θεό για να παρέχει νίκες στις αυτοκρατορικές σας στρατιές,  να ευχαριστείτε τον Θεό για τις νίκες που θα δωρίζει, να προσφέρετε για τις ανάγκες του πολέμου. Εσείς που θα κληθείτε στα πεδία των μαχών, πρέπει να πολεμήσετε χωρίς να νοιάζεστε για τη ζωή σας, όχι όμως από μίσος κατά του εχθρού, αλλά από αγάπη για τους συμπατριώτες σας, ενθυμούμενοι τους λόγους του Σωτήρα: "μείζονα ταύτης αγάπην ουδείς έχει, ίνα την ψυχήν αυτού θη υπέρ των φίλων αυτού" (Ιω. 5:13). Με δυο λόγια, κάντε ό,τι απαιτεί από σάς η αγάπη προς την πατρίδα [...]. Όμως, εκτός από την επίγεια πατρίδα έχουμε και επουράνια. Σ' αυτήν ανήκουν όλοι οι άνθρωποι, αδιακρίτως εθνικότητας, διότι όλοι είναι εξ ίσου παιδιά του ουράνιου Πατέρα και αδέρφια μεταξύ τους. Η πατρίδα μας αυτή είναι η Εκκλησία, της οποίας είμαστε όλοι εξ ίσου μέλη, και στην οποία τα παιδιά του ουράνιου Πατέρα απαρτίζουν πραγματικά μία και την αυτή οικογένεια. Ως εκ τούτου δεν χωρίζομαι από σας, αδερφοί και αδερφές, αλλά παραμένω στην οικογένεια που είναι δική σας, όπως και δική μου. Από κοινού καλούμαστε να εκπληρώσουμε τα καθήκοντά μας προς τον ουράνιο Πατέρα μας, όπως αρμόζει στον καθένα μας.

2. Ο Νικόλαος ανέδειξε εμπράκτως σημαντικά χαρακτηριστικά της Ορθόδοξης ιεραποστολής (δημιουργία γηγενούς εκκλησίας με γηγενή κλήρο, εκτεταμένο μεταφραστικό έργο, πρόσληψη ιαπωνικών πολιτισμικών δεδομένων κοκ). Την εποχή εκείνη, αυτά τα χαρακτηριστικά διαφοροποιούσαν αρκετά την Ορθόδοξη παρουσία από ετερόδοξες ιεραποστολές, οι οποίες συνήθως δεν διέκριναν τον εκχριστιανισμό από τον εκδυτικισμό. Για την εποχή, ήταν επαναστατική η εκ μέρους του Νικολάου κατάφαση (έστω και με μια νότα στατικότητας) της πολιτισμικής ετερότητας των λαών παγκοσμίως, όπως την εξέφρασε το 1880 απευθυνόμενος στο ποίμνιό του μετά από μεγάλο του ταξίδι στις ΗΠΑ, την Αγγλία, τη Ρωσία και την Κωνσταντινούπολη:

Έχω ταξιδέψει σ' όλο τον κόσμο δυο φορές κι έχω δει διάφορες χώρες. Υπάρχουν άνθρωποι λευκοί και μαύροι, άνθρωποι περισσότερο κι άνθρωποι λιγότερο ανεπτυγμένοι, άλλοι ντυμένοι κι άλλοι σχεδόν γυμνοί. Ο Θεός δημιούργησε διαφορετικά κλίματα, διαφoρετική ένδυση, διαφορετικές τροφές και έθιμα. Είναι φυσικό να διαφέρουν οι χώρες και οι κυβερνήσεις τους. Είναι σαφές ότι δεν πρέπει να προσπαθήσουμε να τους κάνουμε ίδιο πράγμα, αλλά θα πρέπει τα πράγματα να μείνουν όπως είναι, μέχρι το τέλος του κόσμου. Αυτό είναι το θέλημα του Θεού. Παρ' όλο που η εξωτερική εμφάνισή τους διαφέρει, όλοι οι άνθρωποι είναι ένα. Δεν έχε σημασία πού ζουν. Όλοι οι άνθρωποι είναι ίδιοι, υπό την έννοια ότι όλοι έχουν συνείδηση, γνωρίζουν τι είναι καλό και τι κακό, και διαθέτουν όλοι τη δυνατότητα για πίστη. Μήπως αυτο δεν είναι σημάδι ότι όλοι οι άνθρωποι είναι παιδιά του Θεού; Είναι Ορθόδοξο καθήκον μας να οδηγήσουμε αυτούς που είναι ακόμη χαμένοι και περπατούν στο σκοτάδι[11].       

Αλλά θα ήταν λειψή (και άρα λαθεμένη) εικόνα αν κανείς συνάγει μόνο αντιδιαστολή προς τη δυτικό Χριστινοσύνη. Ο Νικόλαος είχε επίγνωση της χριστιανικής διαίρεσης, αλλά δεν έφτανε σε απομονωτισμό (και μάλιστα, μισόν αιώνα, χοντρικά πριν από τη δημιουργία της οικουμενικής κίνησης). Τα Πρακτικά του περίφημου παγκόσμιου προτεσταντικού ιεραποστολικού συνεδρίου στο Εδιμβούργο το 1910, μνημονεύουν την απάντηση του Κασάτκιν στην πρόσκληση που του είχε απευθυνθεί, και στην οποία δεν ανταποκρίθηκε:

Τελώ σε φιλικές, ή μάλλον σε αδελφικές σχέσεις με όλους τους ιεραποστόλους των άλλων τμημάτων [σσ: του Χριστιανισμού] που γνωρίζω, και το ίδιο οι Χριστιανοί μας με τους δικούς τους Χριστιανούς. Έτσι θα παραμείνουμε, όσο μας αφορά, διότι γνωρίζουμε ότι το πρώτο χρέος μας ως Χριστιανών είναι να καλλιεργήσουμε τη χριστιανική αγάπη προς όλους τους ανθρώπους και ειδικά προς τους εν Χριστώ αδελφούς μας. Ωστόσο δεν υπάρχει πραγματική και πλήρης ενότητα μεταξύ ημών και των άλλων τμημάτων. Κι επί πλέον βρισκόμαστε μακριά από αυτή την ενότητα, διότι είμαστε διαιρεμένοι όσον αφορά τη χριστιανική διδασκαλία[12].

Ο Νικόλαος είχε προσωπικές σχέσεις με αξιόλογους ετερόδοξους ιεραποστόλους[13], αλλά συμμετείχε  και σε διαβουλεύσεις σχετικά με τη διαχριστιανική ενότητα, ιδίως με την Αγγλικανική εκκλησία. Από το 1907 συμπεριλαμβανόταν στους μέντορες της "Εταιρείας για την Προαγωγή της Ένωσης της Ανατολικής Ορθόδοξης και της Αγγλικανικής Εκκλησίας", η οποία ιδρύθηκε το 1906 στην Αγγλία και διέθετε παράρτημα στο Τόκυο. Στην ιαπωνική πρωτεύουσα ο Νικόλαος συμμετείχε, μαζί με τον π. Ηenry Scott Jefferys της Επισκοπελιανής Εκκλησίας των ΗΠΑ, σε σχετική ομάδα εργασίας[14].

3. Ο Νικόλαος ήταν αποφασιστικά προσανατολισμένος προς μια νέα σάρκωση του Ευαγγελίου. Το 1903 έλεγε στην γενική συνέλεση της εκκλησίας του:

Είμαι πεπεισμένος ότι τώρα, όπως και ανέκαθεν, στη λεγόμενη Yamato-damashii [τη γιαπωνέζικη ψυχή, το γιαπωνέζικο πνεύμα] ζει ανιδιοτελής δύναμη [...]. Αλλο ένα αξιοσμείωτο χαρακτηριστικό της Yamato-damashii είναι η ισχυρή αυτοπεποίθηση, πράγμα που κάνει τον ιαπωνικό λαό να δίνεται ψυχή τε και σώματι στον στόχο που έχει τεθεί [...]. Επί πλέον, στα βάθη του εθνικού πνεύματος των Ιαπώνων υπάρχει αναμφίβολα μια εκπληκτική θρησκευτικότητα και ως εκ τούτου αυταπάρνηση κατά τη διακονία μιας θρησκείας [...]. Δεν αμφιβάλλω πως, αν κανείς αρχίζει να αναζητά, θα βρει εδώ πατέρες σαν τον Ζεβεδαίο του ευαγγελίου, που δεν απαγόρευσε στα παιδιά του να αφήσουν τον ίδιο και κάθε τι, προκειμένου να ακολουθήσουν τον Σωτήρα. Θα βρείτε επίσης εδώ υιούς του Ζεβεδαίου, οι οποίοι είναι έτοιμοι να αφήσουν τους πατέρες τους και κάθε τι προκειμένου να υπηρετήσουν τον Θεό και Σωτήρα τους[15].     

Ποιες, λοιπόν, διαστάσεις μπορεί να λάβει η σάρκωση του Ευαγγελίου στα εκάστοτε πολιτισμικά δεδομένα, ώστε η πραγματική, συγκεκριμένη, σημερινή ζωή να εγκεντρίζεται στη Βασιλεία; Ο Νικόλαος αναγνώριζε πρωτεύοντα ρόλο στη χρήση της γηγενούς γλώσσας. "Ακόμα και στο μικρότερο εκκλησίασμα", έλεγε, "οι ακολουθίες πρέπει να γίνονται στα γιαπωνέζικα[16]". Εκπόνησε μεταφράσεις σε εκλεπτυσμένη, περίπου λόγια ιαπωνική γλώσσα. Μα, όπως συμβαίνει πάντα, μια ουσιαστική προσπάθεια μετά-φρασης αφορά όχι μόνο αντιστοίχιση λέξεων, αλλά και νοημάτων, βιωμάτων, παραστάσεων. Έχει, για παράδειγμα, επισημανθεί ότι την κυριακή φράση "τον άρτον ημών τον επιούσιον" ο Κασάτκιν την απέδωσε ως "την τροφήν ημών την επιούσιαν", με ιδεόγραμμα που κατά βάσιν σημαίνει "ρύζι"[17]. Κι από την άλλη, παρ' όλο που ο Νικόλαος εκτιμούσε εξαιρετικά την ρωσική εκκλησιαστική μουσική και φρόντιζε για την μουσική κατάρτιση των στελεχών της αρτιγέννηστης εκκλησίας, φέρεται να εξέφρασε την επιθυμία για μια εκκλησιαστική μουσική δημιουργία αληθινά ιαπωνική[18].  

Τα τελευταἰα λόγια του Νικολάου, όπως τα διέκοπτε πόνος στην καρδιά, και όπως μας παραδόθηκαν από τους αυτήκοες μαθητές του, θυμίζουν την ταπεινότητα των μεγάλων, την οποία αδιάκοπα συναντάμε στο διάβα της Εκκλησίας:

Καθώς κοιτώ το δρόμο που ακολούθησα στη ζωή μου... και τι έγινε, λοιπόν;... Μόνο σκοτάδι!... Ό,τι έγινε, έγινε από τον Θεό, κι εγώ... τι ασημαντότητα! Τίποτα, μηδέν, κυριολεκτικά μηδέν!... Και, αν μόλις και μετά βίας σώζεται ένας δίκαιος, πού θα βρεθώ εγώ, ένας αμαρτωλός; Μου αξίζει το χειρότερο μέρος της αβύσσου[19].  

---

[1]    Κennosuke Nakamura, "Some aspects of the life and work of St Nikolai of Japan", Saint Nikolai Kasatkin and the Orthodox Mission in Japan. A Collection of Writings by an International Group of Scholars about St Nikolai, his Disciples, and the Mission (επιμ. Michael Van Remortel – Peter Chang), εκδ. Divine Ascent Press, Monastery of St John of Shanghai and San Francisco, Point Reyes Station, California 2003, σσ. 82-86. Στα καθ' ημάς, έχουν δημοσιευτεί μερικές ειδήσεις για τα ημερολόγια. Βλ. "Ιάπωνας ανακαλύπτει στη βιβλιοθήκη του Λένινγκραντ το ημερολόγιο του Νικολάου Κασάτκιν", Πάντα τα Έθνη 3 (1982), σ. 12. Θανάσης Ν. Παπαθανασίου, "Αρκεί να πεις Νικολάι-Ντο", Πάντα τα Έθνη 50 (1994), σσ. 54-55. Ειρήνη Λιγνού, "Έκδοση του Ημερολογίου του Ορθοδόξου ιεραποστόλου Νικολάου Κασάτκιν", Πάντα τα Έθνη 58 (1996), σσ. 44-45.

[2]    "Εditors' Preace", St Nikolai Kasatkin, ό.π., σσ. xiv-xv.

[3]    Τις ειδήσεις αυτές συγκέντρωσε ο Ηλίας Βουλγαράκης, Η ιεραποστολή κατά τα ελληνικά κείμενα από του 1821 μέχρι του 1917, εκδ. Πορευθέντες, Εν Αθήναις 1971, σσ. 196-215.

[4]    Michael Van Remortel, "Historical Introduction", St Nikolai Kasatkin, ό.π., σσ. 16-17. Eleonora Sablina, "Pathways of a pilgrim from Russia", St Nikolai Kasatkin, ό.π., σ. 51. Πρόκειται για τον Διονύσιο Γ΄ Πλαίσα (1852-1933)· βλ. π. Παναγιώτης Καποδίστριας, Ζακυνθινοί επίσκοποι στον κόσμο, εκδ. Ι. Μητρόπολις Ζακύνθου, 2004, σσ. 66-73.

[5]    Ν(ikita) Struve, "Η ιεραποστολική δράσις της ρωσσικής Εκκλησίας", Πορευθέντες 10 (1961), σσ. 23-24. Ι. Ν. Σαμπάτιν, "Νικόλαος Κασάτκιν", Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια 9 (1963), σσ. 534-535. (Αναστάσιος Γιαννουλάτος), "Orthodoxy in the Land of the Rising Sun", Orthodoxy 1964. A Pan-Othodox Symposium (επιμ. The Brotherhood of Theologians "Zoe"), Athens 1964, σσ. 300-319.

[6]    Aρχιμ. Αναστάσιος Γ. Γιαννουλάτος, Ο όρθρος της Ορθοδοξίας εις την Ιαπωνίαν, Αθήναι 1971 (το οποίο όμως αφορά μόνο την πρώτη δεκαετία της ορθόδοξης παρουσίας στην Ιαπωνία) και Βουλγαράκης, ό.π..

[7]    Βλ. λ.χ. Kawamata Käsucinde, "Eγκαίνια του Νικολάι-Ντο" (μτφρ. Στ. Παπαλεξανδρόπουλος), Πάντα τα Έθνη 4 (1982), σσ. 22-24. Μιχάλη Μακράκη, "Η συνάντηση του Ντοστογιέφσκι με τον Αρχιεπίσκοπο της Ιαπωνίας Νικολάι Κασάτκιν", Πάντα τα Έθνη  6 (1983), σσ. 26-28. Naomi Takahasi, "Ο φωτιστής της Ιαπωνίας Νικόλαος Κασάτκιν", Πάντα τα Εθνη 6 (1983), σσ. 6-7. Aπό τα πιο πρόσφατα βλ. ενδεικτικά την αναπαραγωγή των βασικών βιογραφικών δεδομένων στον Νέο Συναξαριστή, εκδ. Ίνδικτος, τ. 6, Αθήνα 2006, σσ. 31-33, στον Πρόλογο του αρχιμ. Νικόδημου Γ. Αεράκη, Ασματική ακολουθία και ιερά παράκλησις του εν αγίοις πατρός ημών Νικολάου Κασάτκιν, αρχιεπισκόπου Ιαπωνίας, εκδ. Ορθόδοξος Κυψέλη, Θεσσαλονίκη 2007, σσ. 5-7, και στο επετειακό Μ.Σ.Π, «Άγιος Νικόλαος (Κασάτκιν), ο φωτιστής της Ιαπωνίας. Εκατό χρόνια από την κοίμησή του (1912-2012)», Πάντα τα Έθνη 122 (2012), σσ. 3-9. 

[8]    Είναι τα "Οrthodoxy in the Land", ό.π., και Ο όρθρος, ό.π., αμφότερα στο: Αναστασίου, αρχιεπισκόπου Τιράνων και πάσης Αλβανίας, Έως εσχάτου της γης. Ιστορικά ιεραποστολικά μελετήματα, εκδ. Αποστολικής Διακονίας, Αθήνα 2009, σσ. 221-287.

[9]    Στον δυτικό χώρο βλ. ενδεικτικά τις μεταπτυχιακές εργασίες: Anthony Ishido, The Achievement of St. Nicholas, Equal of the Apostles and Evangelizer of Japan (M. Div. thesis), St Vladimir's Orthodox Theological Seminary, 1974. John Bartholomew, The missionary activity of St. Nicholas of Japan (M. Div. thesis), St. Vladimir's Orthodox Theological Seminary, 1987. Τα άρθρα σε περιοδικά είναι, βεβαίως, πολυάριθμα. Ιδιαίτερη σπουδαιότητα έχει το προμνημονευθέν συλλογικό έργο Saint Nikolai Kasatkin, καθ’ όσον προσφέρει, συν τοις άλλοις, σε αγγλική μετάφραση, σημαντικά μελετήματα γραμμένα αρχικά στην ιαπωνική. Σημαντικό στοιχείο του βιβλίου αυτού είναι και οι σελίδες που αφιερώνει στους μαθητές του Νικολάου (σσ. 140-172), κάτι που κάνει πιο χειροπιαστή, πιο ιστορική την ιαπωνική περιπέτεια. Έχω, επίσης, στα χέρια μου τη δακτυλόγραφη μελέτη του Leonty H. Matsuda, An Introduction to the History of Orthdox Church in Japan: 1861-1970, χ.τ., 1984 (297 σελίδων), στην οποία όμως δεν σημειώνεται ως τι εκπονήθηκε, ούτε μπόρεσα να βρω αν στη συνέχεια εκδόθηκε. Οφείλω, τέλος, να μνημονεύσω την πτυχικακή εργασία του Νικόλαου Ταμπουρέα, Η Ορθόδοξη ιεραποστολή στην Ιαπωνία και το ιεραποστολικό έργο του αγίου ΝΙκολάου Κασάτκιν, η οποία εκπονήθηκε στην Ανωτέρα Εκκλησιαστική Σχολή Αθηνών το 2003 υπό την επίβλεψη του γράφοντος (έγκρισή της, Πράξη αρ. 12/4-11-2003).

[10]  Βουλγαράκης, ό.π., σ. 202. Ο Βουλγαράκης το είχε μεταφράσει από τον Friedrich Raeder, "Die Missiontätigkeit der russischen orthodoxed Kirche", Allgemeine Mission-Zeitschroft 32 (1905), σ. 551, και γι' αυτό (επειδή δηλαδή μετέφρασε από τα Γερμανικά) απέδωσε το όνομα του αγίου ως Καζάτκιν, όπως ο ίδιος μου είχε πει, κι όχι ως το ορθό Κασάτκιν.

[11]  "Remarks delivered by bishop Nikolai upon his return to Japan in 1880", Saint Nikolai Kasatkin, ό.π., σ. 189 (μεταφράζει ο γράφων).

[12]  Viorel Ionita, “Cooperation and the promotion of unity: An Orthodox perspective”, Edinburgh 2010. Mission then and now (επιμ. David A. Kerr – Kenneth R. Ross), Regnum, Oxford 2009, σ. 263. 

[13]  Θανάσης Ν. Παπαθανασίου, "Η παράδοση ως ορμή για ανανέωση και μαρτυρία" Σύναξη 123 (2012), σσ. 34-35. Βλ. επίσης Κennosuke Nakamura, ό.π., σσ. 98-101.

[14]  Eleonora Sablina, ό.π., σσ. 74-75. Κennosuke Nakamura, ό.π., σ. 100. Μitsuo Naganawa, "St Nikolai's social Influence in Tkyo", St Nikolai Kasatkin, ό.π., σ. 173.

[15]  Alexei Potapov, "St Nikolai's translating and publishing work", St Nikolai Kasatkin, ό.π., σσ 183-184. Πρβλ. Μάρκ. 3: 17 κ.α.

[16]  Alexei Potapov, ό.π., σσ 186.

[17]  Galina Besstremyannaya, "Orthodox Translation of Gospel into Japanese",   http://old.pravostok.ru/ru/conference/ch_fareast/conf_2/?id=40  (πρόσβαση: 26-10-2012).

[18]  Maria Junko Matsushima, "St Nikolai of Japan and the Japanese Church Singing", http://www.orthodox-jp.com/maria/Nikolai-JAPAN.htm (πρόσβαση: 26-10-2012).  Bλ. και Yoshikazu Nakamura, "A valiant missionary -  bogatyr: St Nikolai Kasatkin in the mirror of his diaries", St Nikolai Kasatkin, ό.π., σσ. 116-117.

[19]  "Τhe last days of the earthly life of archbishop Nikolai of Japan", St Nikolai Kasatkin, ό.π., σσ. 191-192. Πρβλ. Α' Πέτρ. 4: 18.