Για το έργο και την σκέψη του Ντοστογιέφσκι έχει ήδη χυθεί πολύ μελάνι από πολλούς ερευνητές μια και ο σπουδαίος Ρώσος συγγραφέας έχει επηρεάσει σε αρκετά μεγάλο βαθμό όχι μόνο την λογοτεχνική αλλά και την φιλοσοφική διανόηση. Κανείς όμως δεν ήρθε τόσο κοντά με το πνεύμα του όσο ο επίσης Ρώσος στοχαστής Ν. Μπερδιάγιεφ στο ομώνυμο του έργο «το πνεύμα του Ντοστογιέφσκι»1. Ο Μπερδιάγιεφ στο ξεκίνημα της ζωής του είχε επηρεαστεί σε τέτοιο βαθμό από τα βιβλία του μεγάλου μυθιστοριογράφου πού απογοητεύτηκε για την ζωή2. Παρόλα αυτά σεβόταν πολύ τον ίδιο και διέκρινε τους ανθρώπους ανάμεσα σε αυτούς που ήταν οικείοι με το πνεύμα του Ντοστογιέφσκι και στους υπόλοιπους3. Το κύριο σημείο επαφής των δύο μεγάλων ανδρών ήταν η ελευθερία του πνεύματος, αξία που την υπερασπίστηκε με πάθος ο Μπερδιάγιεφ σε όλη του την ζωή και την συνάντησε στα βιβλία του Ντοστογιέφσκι. Το περιεχόμενο του βιβλίου διαρθρώνεται σε εννέα κεφάλαια με κύριο άξονα δομής την ανάλυση του ιδεοτύπου του Ρώσου ανθρώπου όπως αυτός παρουσιάζεται μέσα από τις σελίδες των μυθιστορημάτων του λογοτέχνη. Στην παρούσα μελέτη θα θίξουμε ακροθιγώς τα κεφάλαια εκείνα που κατά την προσωπική μας άποψη είναι και τα κυριότερα του βιβλίου.
Για τον Μπερδιάγιεφ η σκέψη του Ντοστογιέφσκι κινείται ανάμεσα σε ακρότητες και δίπολα. Ο άνθρωπος της ρωσικής κοινωνίας συγκρούεται ανάμεσα στον μηδενισμό και την αποκάλυψη. Οι ήρωες του συγγραφέα(Ντοστογιέφσκι) είτε κινούνται προς την απόλυτη αθεΐα, στοιχείο της ρωσικής κοινωνίας του 19ου αι. είτε εκφράζουν μια θρησκοληψία που φτάνει στα όρια της δεισιδαιμονίας, με αποτέλεσμα ο άνθρωπος του Ντοστογιέφσκι να πάσχει από έναν εσωτερικό πόλεμο πίστης. Ο ψυχισμός του ανθρώπου γίνεται ένα δεύτερο σύμπαν και μέσα στην καρδιά του τίθενται τα μεγαλύτερα ερωτήματα για τον Θεό, τον κόσμο και το κακό που τον κατακλύζει. Η λύση του ανθρώπινου προβλήματος σηματοδοτεί έτσι και την λύση του θείου ερωτήματος. Χαρακτηριστική είναι η φράση του Λεόντιεφ που μας μεταφέρει ο στοχαστής(Μπερδιάγιεφ) ότι ο Ρώσος μπορεί να γίνει άγιος όχι όμως και τίμιος άνθρωπος4, η τιμιότητα είναι μια αστική αρετή που διαμορφώθηκε στον δυτικό πολιτισμό. Ο Μπερδιάγιεφ προτάσσει την άποψη ότι τα μυθιστορήματα του αγαπημένου του λογοτέχνη είναι τραγωδίες ιδιότυπης μορφής όπου οι ήρωες περνάνε όλα τα θεατρικά επίπεδα και καταλήγουν στον εξαγνισμό και την κάθαρση. Η ηθική για τον συγγραφέα των μυθιστορημάτων δεν είναι η συμβατική ηθική του χριστιανισμού αλλά μια νέα που αυτοπροσδιορίζεται κάθε φορά από το πρόσωπο των ηρώων του. Ακόμα και τα πιο μύχια πάθη του ανθρώπου, όπως είναι το κακό και ο έρωτας εξετάζονται από μια άλλη σκοπιά, που προκρίνει ο συγγραφέας για να καταδείξει το γεγονός της πορείας στην λύτρωση. Το κακό στην ουσία είναι η αυτοεπιβεβαίωση και απομόνωση από τους άλλους και οδηγεί στην διάσπαση της προσωπικότητας του ανθρώπου με αποτέλεσμα να ενεργεί πρόστυχα και να εκμηδενίζεται. Οι ήρωες των μυθιστορημάτων εισάγονται εθελούσια σε μια ελεύθερη πορεία αναζήτησης του εαυτού τους και καλούνται να βγουν νικητές, χωρίς ωστόσο να τα καταφέρνουν πάντα.
Η ελευθερία του πνεύματος που αποτελεί εκ των ουκ άνευ αρχή για την σκέψη του Μπερδιάγιεφ βρίσκει την πραγμάτωση της στο τελευταίο έργο του Ντοστογιέφσκι «Αδελφοί Καραμάζοφ» και ειδικότερα στο γνωστό θρύλο του Μέγα Ιεροεξεταστή5. Πριν αναλύσουμε το συγκεκριμένο κεφάλαιο, θα πρέπει να σταθούμε πρώτα στην έννοια της ελευθερίας όπως την κατανοεί και την ερμηνεύει ο Ρώσος στοχαστής. Ο Μπερδιάγιεφ κάνει καταρχήν μια διάκριση ανάμεσα σε ελάσσονα και μείζονα ελευθερία. Η πρώτη θεωρείται ως το πρωταρχικό στάδιο διάκρισης ανάμεσα στο καλό και το κακό, είναι στην ουσία η γνώση και η αποφυγή της αμαρτίας. Η δεύτερη αναφέρεται ως τελειότητα και δεν ταυτίζεται με το καλό, αλλά το ξεπερνάει, δεν επιβάλλεται με το καλό αλλά έχει την δικής της αυτόνομη φύση και εμπεριέχει στους κόλπους της και το καλό αλλά οπωσδήποτε και το κακό. Σ’ αυτό το σημείο η ρηξικέλευθη σκέψη του Μπερδιάγιεφ προχωρεί ένα βήμα παραπάνω από την πατερική γιατί θεωρεί το κακό όχι μόνο αναγκαίο αλλά και ως απόδειξη της ύπαρξης του Θεού. Είναι χαρακτηριστικά τα λόγια του: «Ο Θεός υπάρχει, επειδή ακριβώς υπάρχει το κακό και η οδύνη στον κόσμο. Η ύπαρξη του κακού είναι η απόδειξη της υπάρξεως του Θεού. Εάν ο κόσμος ήταν αποκλειστικά καλός και ακέραιος, τότε ο Θεός δεν θα ήταν αναγκαίος, γιατί ο κόσμος θα ήταν ήδη Θεός. Ο Θεός υπάρχει λοιπόν, επειδή υπάρχει το κακό. Αυτό σημαίνει ότι ο Θεός υπάρχει, επειδή υπάρχει η ελευθερία»6. Αυτή η διαλεκτική μεταξύ ελευθερίας και κακού που θίγει όχι μόνο το θέμα της ανθρωποδικίας αλλά και της θεοδικίας αποτελεί και την γέφυρα συνάντησης των δύο, Ντοστογιέφσκι και Μπερδιάγιεφ. Έτσι η κατάκτηση της βασιλείας του Θεού είναι δυνατή και για τους δύο μόνο μέσα από την ελευθερία, ενώ απορρίπτονται ο απόλυτος προορισμός του Αυγουστίνου που θεωρεί την ζωή του αγαθού χωρίς ελεύθερη εκλογή από τον άνθρωπο, αλλά και η απόκτηση του παραδείσου μέσα από τον πόνο, τα δάκρυα και τον θάνατο7.
Ο «Μέγας Ιεροεξεταστής» είναι η ιστορία που πολλοί μυθιστοριογράφοι και λογοτέχνες θα επιθυμούσαν να γράψουν μια και το πολύκροτο θέμα της επιστροφής του Ιησού στη γη και της συναναστροφής του ξανά με τους ανθρώπους ελκύει πολύ το αναγνωστικό κοινό. Ωστόσο μόνο ο Ντοστογιέφσκι επιχείρησε το τόλμημα αυτό και μας παρέδωσε ένα αριστούργημα που θίγει όχι μόνο τον θεσμό της θεοκρατίας αλλά και της ελευθερίας του πνεύματος ως προέκταση της άδολης πίστης. Επίσης ο συγγραφέας του ιεροεξεταστή ξεφεύγει πλέον από τα εθνικά στερεότυπα και η σκέψη γίνεται πιο οικουμενική8. Στο κεφάλαιο αυτό είναι εμφανής η προσπάθεια που κάνει ο Μπερδιάγιεφ να στηρίξει την πίστη στον Θεάνθρωπο που προσλαμβάνει τον όλο άνθρωπο χωρίς να θίγεται η θεότητα του Ιησού, σε αντίθεση με τον Μέγα Ιεροεξεταστή που θέλει τον Θεό ψηλά και τον άνθρωπο μονίμως μόνο του. Στην ουσία όπως καταθέτει και ο ίδιος ο στοχαστής, ο ιεροεξεταστής δεν πιστεύει ούτε στον Θεό ούτε στον άνθρωπο, με άλλα λόγια δεν πιστεύει στο δόγμα της Χαλκηδόνας δηλαδή στην ανάκραση θείου και ανθρώπινου στοιχείου. Η πράξη της πίστης είναι μία πράξη ελευθερίας θα συμπληρώσει λίγο παρακάτω9 πλέκοντας έτσι το εγκώμιο της δόξας της θεανδρικότητας του Χριστού. Πολλοί θεώρησαν ότι στο πρόσωπο του ιεροεξεταστή ο Ντοστογιέφσκι χτύπησε το εξουσιαστικό κατεστημένο της ρωμαιοκαθολικής εκκλησίας, αλλά όπως υποστηρίζει ο Μπερδιάγιεφ ο προσφιλής του συγγραφέας εναντιώθηκε σε κάθε μορφή εκκλησιαστικής εξουσίας. Ότι απέκρουσε ο Χριστός στους τρεις πειρασμούς, δηλαδή ψωμί, θαύμα και εξουσία το οικειοποιείται η εκκλησιαστική εξουσία και το διαχειρίζεται για να υποδουλώσει την ελευθερία του ανθρώπου. Ο Χριστός σεβάστηκε τόσο πολύ την ανθρώπινη ελευθερία που δεν κατέβηκε από το σταυρό ως δια μαγείας αλλά παρέμεινε «κρεμάμενος και επικατάρατος»10 για τα γήινα δεδομένα αρνούμενος να παραβιάσει το δώρο που έδωσε στον άνθρωπο. Αντίθετα ο ιεροεξεταστής με το πρόσχημα του καλού και της ευτυχίας του κόσμου δίνει στον άνθρωπο την βεβαιότητα της σωτηρίας μέσα από τα θρησκευτικά δεδομένα και αγκυλώματα. Συμπερασματικά θα μπορούσαμε να προσθέσουμε τα εξής ότι ο Μπερδιάγιεφ μπορεί να μην συναντήθηκε ποτέ με τον Ντοστογιέφσκι ωστόσο κατάλαβε όσο κανείς άλλος το πνεύμα του που εδράζεται στο στοίχημα της προσωπικής αβεβαιότητας και της ελευθερία της πίστης που πρέπει να πάρει ο άνθρωπος για να ελπίζει στην επέκεινα βασιλεία.
1 Βλ. Νικ. Μπερδιάγιεφ, Το πνεύμα του Ντοστογιέφσκι, Θες/νίκη: Π. Πουρναρά, 1972
2 Βλ. Νικ. Μπερδιάγιεφ, Δοκίμιο εσχατολογικής Μεταφυσικής, Θες/νίκη: Π. Πουρναρά, 2010, σ. 6
3 Βλ. Νικ. Μπερδιάγιεφ, Το πνεύμα του Ντοστογιέφσκι, Θες/νίκη: Π. Πουρναρά, 1972, σ. 9
4 Όπ. Παρ. , σ. 17
5 Βλ. Φ. Ντοστογιέφσκι, Αδελφοί Καραμάζοφ, Τομ. 2, Αθήνα: Εκδόσεις Γκοβόστη, 1990
6 Βλ. Νικ. Μπερδιάγιεφ, Το πνεύμα του Ντοστογιέφσκι, Θες/νίκη: Π. Πουρναρά, 1972, σ. 89
8 Βλ. Βλαδίμηρου Σαλαβιώφ, Η ιδέα της οικουμενικότητας στο έργο του Ντοστογιέφσκι, Θες/νίκη: Π. Πουρναρά, 1989, σ. 51
9 Βλ. Νικ. Μπερδιάγιεφ, Το πνεύμα του Ντοστογιέφσκι, Θες/νίκη: Π. Πουρναρά, 1972, σ. 210
10 Βλ. Προς Γαλάτας 3,13
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου