Ανδρέα Αργυρόπουλου:Η Θεολογία της Απελευθέρωσης

ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ

Το δεύτερο ήµισυ του 20ου αιώνα στο χώρο της Δυτικής Θεολογίας παρουσιάστηκαν νέα ρεύµατα κα τάσεις (Θεολογία της Ελπίδας, Πολιτική Θεολογία, Μαύρη Θεολογία, Θεολογία της Απελευθέρωσης, κ.λπ.), δηµιουργώντας µια νέα κατάσταση, προβάλλοντας πράγµατα που είχαν ξεχαστεί ή αποσιωποιηθεί από το χριστιανικό κόσµο.

Η Θεολογία της Απελευθέρωσης αναπτύχθηκε τη δεκαετία του ’60 στη Λατινική Αµερική από κληρικούς και λαϊκούς που υποστήριζαν ότι «ο αγώνας για τη δικαιοσύνη και τη συµµετοχή στη διαµόρφωση του κόσµου αποτελούν συνιστώσες του κηρύγµατος του Ευαγγελίου, που είναι αποστολή της Εκκλησίας για τη σωτηρία της ανθρωπότητας και την απελευθέρωση από την καταπιεστική κατάσταση»¹. Σύντοµα απέκτησε υποστηρικτές και σε άλλες ηπείρους. Σε χώρες όπως οι Φιλιππίνες, η Ν. Κορέα, η Νοτιοαφρικανική Ένωση συναντάµε θεολόγους, κληρικούς και λαϊκούς που κινούνται στη «γραµµή» της Θεολογίας της Απελευθέρωσης. Μεγάλες µορφές όπως ο Χέλντερ Καµάρα, ο Γκουσταύο Γκουτιέρες, ο Αντόνιο Φραγκόζο, ο Όσκαρ Ροµέρο, ο Φράι Μπέττο κ.ά., µάχονται καθηµερινά µε κάθε τρόπο για τα δίκαια των λαών. Μαζί τους χιλιάδες κληρικοί, λαϊκοί, µοναχοί, µοναχές. Ο αγώνας τους κατασυκοφαντείται από τους ανθρώπους των αυταρχικών καθεστώτων της περιοχής τους και από υποστηρικτές τους στο εξωτερικό. Αυτοί όµως δεν δειλιάζουν, δεν υποχωρούν. «Είµαι µια φωνή γι’ αυτούς που δεν έχουν καµιά» έλεγε ο Καµάρα². Άλλοι απ’ αυτούς φυλακίζονται, άλλοι περιθωριοποιούνται, άλλοι δολοφονούνται, άλλοι συλλαµβάνονται και βασανίζονται χωρίς έλεος. Ο Αρχιεπίσκοπος του Σαλβαδόρ Όσκαρ Ροµέρο δολοφονείται κατά τη διάρκεια της Θείας Λειτουργίας από παρακρατικές ακροδεξιές οµάδες. Στην κηδεία του θα δώσουν το παρόν περισσότερα από 100.000 άτοµα. Οι δυνάµεις ασφαλείας θα επιτεθούν στο πλήθος. Περισσότεροι από 20 άτοµα θα δολοφονηθούν και άλλοι 200 θα τραυµατιστούν σοβαρά. Στο βιβλίο του Όσκαρ Ροµέρο που κυκλοφορεί στα ελληνικά από τις εκδόσεις «Μήνυµα», υπάρχει ένα «Μαρτυρολόγιο» που αξίζει κανείς διαβάσει.

Η δράση των ανθρώπων της και ο ριζοσπαστισµός τους θα προκαλέσει το θαυµασµό του πολιτικού κόσµου, των στοχαστών και των φιλοσόφων σε παγκόσµια κλίµακα και θα οδηγήσει τον Φιντέλ Κάστρο να δηλώσει πως «ζούµε σ’ ένα παράξενο κόσµο, όπου οι Καθολικοί γίνονται ριζοσπάστες και οι Κοµµουνιστές αντιδραστικοί». Την άποψη αυτή του Κάστρο θα υιοθετήσει λίγο αργότερα και ο Χέρµπερτ Μαρκούζε³ στη συνέντευξη που έδωσε σε µια οµάδα συντακτών του παρισινού περιοδικούL’ Express. Στην ίδια συνέντευξη θα συµπληρώσει µεταξύ των άλλων «µου φαίνεται ότι εδώ (στο χώρο της Εκκλησίας) διαφαίνονται εκπληκτικά ρεύµατα φιλελευθερισµού. Πριν από καρό εδιάβασα ένα ντοκουµέντο, που υποβλήθηκε στο αρχιερατικό συνέδριο της Λατινικής Αµερικής. Μιλούσε για µια αναθεώρηση πάνω στο δικαίωµα της επανάστασης εναντίον της τυραννίας. Έλεγε πως η τυραννία δεν είναι απαραιτήτως προσωποπαγής, αλλά ότι µπορεί να εδραιωθεί επίσης και πάνω στις βάσεις µιας κοινωνικής διάρθρωσης, όπου µια µονάχα κοινωνική τάξη έχει τη δυνατότητα να καταπιέζει ολόκληρη την κοινωνία… Η καθολική εκκλησία – κι όχι µόνο αυτή – διαπνέεται από απελευθερωτικές τάσεις»⁴.

ΒΑΣΙΚΟΙ ΣΤΑΘΜΟΙ

ΤΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΤΗΣ ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗΣ

Όλα ξεκινάνε στα 1966 όταν ο αγωνιστής ιερέας σύµβολο για τον Κολοµβιανό λαό, Καµίλιο Τόρρες δολοφονείται στα Λατινοαµερικανικά βουνά σε µια σύγκρουση του στρατού µε τα µέλη του αντάρτικου «Στρατού Εθνικής Απελευθέρωσης» στον οποίο και ανήκε. Ο θάνατός του ξυπνάει τις συνειδήσεις πολλών. Οι Λατινοαµερικάνοι θεολόγοι, κληρικοί και λαϊκοί, αρχίζουν και εκδηλώνονται ανοικτά στο πλευρό των φτωχών και αδικηµένων. Το 1968 στο Μέντελιν της Κολοµβίας η Β΄ Σύνοδος των Επισκόπων της Λατινικής Αµερικής παίρνει θέση στηρίζοντας τους αγώνες για την απελευθέρωση των λαών και την επικράτηση της κοινωνικής δικαιοσύνης.

Το 1971 κυκλοφορεί του βιβλίο του Γκουσταύο Γκουτιέρες, καθηγητή Θεολογίας στο Καθολικό Πανεπιστήµιο της Λίµα στο Περού, µε τίτλο: «Θεολογία της Απελευθέρωσης». Το βιβλίο αυτό θεωρείται κλασικό για τη Θεολογία της Απελευθέρωσης. Στις σελίδες του ο συγγραφέας υπογραµµίζει πως η αµαρτία που ξεκινάει από τον ανθρώπινο εγωισµό πρέπει να «θεωρείται σαν ένα κοινωνικό, ιστορικό γεγονός, σαν απουσία αδελφοσύνης και αγάπης, στις σχέσεις ανάµεσα στους ανθρώπους, σαν ρήξη φιλίας µε το Θεό και µε τους άλλους ανθρώπους και από εκεί, µόνο, σαν εσωτερικό, προσωπικό ρήγµα. Η αµαρτία φανερώνεται στις καταπιεστικές δοµές, στην εκµετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο, στην υποδούλωση λαών, φυλών και κοινωνικών τάξεων. Αποτελεί τη θεµελιώδη αλλοτρίωση, τη ρίζα της αδικίας και της εκµετάλλευσης… Η αµαρτωλή κατάσταση απαιτεί µια ριζική απελευθέρωση, που µε τη σειρά της εµπεριέχει µια πολιτική απελευθέρωση. Αυτή η ριζική απελευθέρωση είναι το δώρο που µας προσφέρει ο Χριστός»⁵. «Με το θάνατό του και την ανάστασή του λυτρώνει τον άνθρωπο από την αµαρτία και όλες τις συνέπειές της» και συνεχίζει «ο χριστιανικός βίος είναι ένα Πάσχα (πέρασµα) µια µετάβαση από την αµαρτία στη χάρη, από το θάνατο στη ζωή, από την αδικία στη δικαιοσύνη, από το υπάνθρωπο στο ανθρώπινο»⁶. Η αµαρτία λοιπόν δεν είναι απλά εσωτερική υπόθεση, αλλά και κοινωνική κατάσταση. Ο άνθρωπος οφείλει να αγωνιστεί για την κοινωνική δικαιοσύνη και η πράξη του αυτή απελευθερωτική «είναι µια λυτρωτική διεργασία, αλλά όχι το άπαν της σωτηρίας»⁷. «Δίχως τα απελευθερωτικά γεγονότα δεν θα µπορούσε να υπάρξει εξάπλωση της Βασιλείας. Αλλά η διαδικασία της απελευθέρωσης δεν θα µπορούσε να αγγίξει τις βαθύτερες ρίζες της καταπίεσης και της εκµετάλλευσης του ανθρώπου από άνθρωπο, δίχως της έλευση της Βασιλείας που είναι πάνω απ’ όλα δωρεά… Το ιστορικό γεγονός είναι η εξάπλωση της Βασιλείας και είναι γεγονός σωτηρίας. Αλλά δεν είναι η έλευση της Βασιλείας, δεν είναι το όλον της σωτηρίας»⁸.

Η Θεολογία της Απελευθέρωσης δεν αποτελεί µια νέα θρησκευτική ιδεολογία που θα ήθελε να επιβάλλει κάποιο συγκεκριµένο πολιτικό πρόγραµµα. Δεν βρίσκεται εκτός Εκκλησίας όπως θα την ήθελαν πολλοί, ούτε προτείνει έναν καινούργιο Χριστιανισµό, απλά ψάχνει τον αληθινό Χριστιανισµό, αυτόν που χάθηκε και που οι εκπρόσωποί της αναγνωρίζουν τις ευθύνες της Καθολικής Εκκλησίας γι’ αυτό. Ο Χέλντερ Καµάρα έλεγε: «µας επιβάλλεται να ξεπεράσουµε το µαγικό και µοιρολατρικό Χριστιανισµό… Είναι ενδιαφέρον να προσπαθήσουµε να ζήσοµε και να κάνοµε να ζήσει, όχι ένας καινούργιος Χριστιανισµός –δεν υπάρχει πάρα ένας Χριστός και Αυτός µας αρκεί! Είναι ενδιαφέρον να προσπαθήσουµε να ζήσοµε και να κάνουµε να ζήσει ο αυθεντικός Χριστιανισµός που η ανθρώπινη αδυναµία µας, πολύ συχνά έφθασε να ξεχνά και να παραµορφώνει»⁹. Για τον J. B. Metz που έγραψε τον πρόλογο στη γερµανική έκδοση του κλασικού έργου του Γκουντιέρες η Θεολογία της Απελευθέρωσης είναι ένα σύµπτωµα. Αποτελεί δείγµα για το πώς η Λατινοαµερικάνικη Θεολογία, βιώνει τις ιστορικοκοινωνικές συνθήκες της ηπείρου της, τα κοινωνικά και πολιτικά βάσανα των λαών της και προσπαθεί να ενεργοποιήσει τη θεολογική της συνείδηση»¹⁰. Οι θεολόγοι της Απελευθέρωσης θεωρούν πως η κοινωνικοπολιτική τους προσφορά δεν είναι παρά η εφαρµογή του 25ου κεφαλαίου του Κατά Ματθαίον Ευαγγελίου στις συγκεκριµένες συνθήκες της Λατινικής Αµερικής. «Η κρίση του Θεού» έλεγε ο Καµίλο Τόρρες «για τους ανθρώπους στηρίζεται βασικά στην αποτελεσµατικότητα της αγάπης για τον πλησίον. Τη µέρα της κρίσης (Ματθ. 25, 31) αυτό που θα αποφασίσει για την τύχη µας για την αιωνιότητα, θα είναι το ψωµί, το πιοτό, το κρεβάτι και τα ρούχα, η πραγµατική υποδοχή που επιφυλάξαµε στους αδελφούς µας»¹¹.

Στο πρόσωπο του αδελφού µας βρίσκεται πάντα ο Χριστός. Ο Χριστιανός οφείλει να αγωνιστεί χωρίς να σκέφτεται το οποιοδήποτε κόστος. Η Θεολογία της Απελευθέρωσης έχει στις τάξεις της πολλούς καλούς θεωρητικούς αλλά είναι κύρια θεολογία της πράξης, του αγώνα και του µαρτυρίου. Οι υποστηρικτές της είναι άνθρωποι της ελπίδας και της αληθινής πίστης, γι’ αυτό δεν υποχωρούν, αγωνίζονται µέχρι τέλος. «Γιατί φοβόµαστε την Πολιτική Αστυνοµία; Γιατί φοβόµαστε τον Βραζιλιάνικό Στρατό; Γιατί φοβόµαστε µήπως µας ονοµάσουν «ανατρεπτικούς»; Ας φοβόµαστε αυτό µάλιστα, να µην προδώσουµε το Ευαγγέλιο, να µην προδώσουµε την κοινωνική δικαιοσύνη, να µην προδώσουµε την δικαιοσύνη των αδελφών µας… Ο Χριστιανός που δεν αγωνίζεται για τη δικαιοσύνη είναι µια µετριότητα, µια καρικατούρα της εικόνας του Θεού Δηµιουργού, της καλοσύνης του Πατέρα και της ευσπλαχνίας του Κυρίου»¹². Οι θεολόγοι της Απελευθέρωσης µας θυµίζουν την αυθεντική σχέση Χριστού – Ιστορίας, το θεολογικά αυτονόητο δηλαδή, ότι ο Χριστός κινείται µες στην Ιστορία και συναντιέται µε τα θύµατά της, όχι µε τούς θύτες, όπως θα άρεσε σε κάποιους. Όπως αναφέρει ο Κ. Μοσκώφ «ο Θεός είναι Αγάπη, ο Θεός είναι η Αγάπη. Και η Αγάπη…είναι µια πραγµατικότητα που αναπτύσσετε µέσα στο χρόνο»¹³. Ο Φράϊ Μπέττο, Βραζιλιάνος µοναχός που πλήρωσε µε χρόνια φυλάκιση τις χριστιανικές του πεποιθήσεις και τους αγώνες του στο πλευρό των φτωχών συµπατριωτών του γράφει στο συγκλονιστικό βιβλίο του «Εκκλησία των Φυλακών» «αν ο Θεός των χριστιανών απουσιάζει από την κίνηση της Ιστορίας που ζούµε, είναι γιατί οι χριστιανοί δεν συνάντησαν ακόµη το Θεό του Ιησού Χριστού»¹⁴.

Η ΠΟΛΕΜΙΚΗ ΤΟΥ ΒΑΤΙΚΑΝΟΥ

Όπως αναφέραµε νωρίτερα η Θεολογία της Απελευθέρωσης πολεµήθηκε από πολλούς (δικτατορικά καθεστώτα, αµερικανικές µυστικές υπηρεσίες κ.λπ.). Το χειρότερο όµως χτύπηµα δέχτηκε κατ’ επανάληψη από την ηγεσία του Βατικανού και από τους κατά τόπους τυφλούς υποστηρικτές και εκφραστές της πολιτικής του Πάπα. Έτσι πολλοί εκπρόσωποι της Θεολογίας της Απελευθέρωσης περιθωριοποιούνται, όπως ο Γκουσταύο Γκουτιέρες, τίθενται σε αργία, αναγκάζονται σε παραίτηση όπως ο Λ. Μποφ ή καθαιρούνται. Αρχή των δεινών για τη Θεολογία της Απελευθέρωσης αποτελεί η ανάρρηση του Βοϊτίλα στο θρόνο του Πάπα. Διάδοχος Του Ιωάννη - Παύλου ανθρώπου µε ανοικτούς ορίζοντες (θυµίζουµε πως έµεινε στο παπικό θρόνο µόνο για 33 ηµέρες και πέθανε ξαφνικά και ανεξήγητα), ο Βοϊτίλα ξεκίνησε την προσπάθεια κάθαρσης της Καθολικής Εκκλησίας από τα «µιάσµατα» της Λατινικής Αµερικής. Το 1983 κατά την επίσκεψή του στην Νικαράγουα ο Πάπας αντί να συγχαρεί τους τρεις ιερωµένους που συµµετείχαν στην επαναστατική κυβέρνηση της χώρας τους επιπλήττει δηµόσια. Στην Αϊτή όταν επιχειρήθηκε η ανατροπή της φιλολαϊκής κυβέρνησης του π. Αριστίντ (του ιερέα που κατόρθωσε να ανατρέψει το διδακτορικό καθεστώς της χώρας του) το Βατικανό θα είναι το µοναδικό κράτος που θα αναγνωρίσει τους πραξικοπηµατίες που θα τον διαδεχθούν. Το 1984 το Βατικανό έλαβε επίσηµα θέση απέναντι στην επαναστατική θεολογική διανόηση της Λατινικής Αµερικής καταφέρνοντας ένα ακόµη πλήγµα στους υποστηρικτές της. Μπορεί σήµερα οι θεολόγοι της Απελευθέρωσης να βρίσκονται στο περιθώριο, το έργο τους, οι θυσίες τους και το αίµα τους δεν πήγε χαµένο, «κυλάει, τυλίγει και φουσκώνει τα κύµατα του µέλλοντος»¹⁵.

ΔΥΟ ΜΕΓΑΛΟΙ ΟΡΘΟΔΟΞΟΙ ΘΕΟΛΟΓΟΙ ΓΙΑ ΤΗ ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗΣ

Δεν επιλέξαµε τυχαία να παρουσιάσουµε τις απόψεις του Ολιβιέ Κλεµάν και του Ν. Νησιώτη. Πρόκειται όχι απλά για δυο µεγάλους θεολόγους της εποχής µας αλλά για ανθρώπους της διανόησης µε παγκόσµια αποδοχή. Κι οι δύο χωρίς να παραβλέπουν κάποιες υπερβολές ή ακόµα και ακρότητες ορισµένων εκπροσώπων της Θεολογίας της Απελευθέρωσης που µπορούν να οδηγήσουν σε εκκοσµίκευση της Εκκλησίας, την αξιολογούν θετικά. Ο Ολιβιέ Κλεµάν απαντώντας σε ερώτηση που του έγινε για το συγκεκριµένο ζήτηµα, κατά τη διάρκειας εκδήλωσης, που οργανώθηκε από τη Χριστιανοσοσιαλιστική Σπουδαστική Κίνηση στη Θεολογική Σχολή Αθήνας µε θέµα: «Ορθοδοξία και Πολιτική» (14 Δεκέµβρη 1984) απάντησε: «Απ’ όσο ξέρω, στη θεολογία αυτή υπάρχουν τρία µεγάλα ρεύµατα. Το πρώτο ταυτίζει το Μαρξισµό µε το Χριστιανισµό και υποστηρίζει πως κατά βάθος ο µόνος σοβαρός Χριστιανισµός είναι ο Μαρξισµός, ενώ τα υπόλοιπα δεν είναι παρά µυθολογία. Αυτή είναι η λεγόµενη «θεολογία του πολυβόλου, που, όσο κι αν είναι χρήσιµη µερικές φορές, δεν νοµίζω ότι πρέπει να είναι υπόδειγµα για µας. Το δεύτερο βάζει πάνω απ’ όλα τη µη βία, µία «µη βία» ενεργητική και δηµιουργική. Εκεί εντάσσεται και το γιγαντιαίο κίνηµα των «κοινοτήτων της βάσης» της Βραζιλία. Με αφετηρία τη Θεία Ευχαριστία και την ευχαριστιακή κοινότητα οι άνθρωποι που βγαίνουν από κει είναι περήφανοι, ευγενείς, ικανοί να αναλάβουν τις πιο επικίνδυνες ευθύνες. Ξέρουν ότι αν, για παράδειγµα, συλληφθούν, η κοινότητα θα φροντίσει την οικογένειά τους. Μπορούν επίσης ν’ αναλάβουν την οργάνωση δραστηριοτήτων στα πλαίσια της «µη βίας», κατά το παράδειγµα του Γκάντι, του Μάρτιν Λούθερ Κίνγκ, του Ντοµ Χέλντερ Καµάρα. Το τρίτο ρεύµα εστιάζεται στην ανάγκη επανεύρεσης της πολιτιστικής ταυτότητας των χωρών της λατινικής Αµερικής: ένα γοητευτικό µίγµα ισπανικών, πορτογαλικών, ινδιάνικων και αφρικανικών στοιχείων. Θα ήθελα λοιπόν να υπογραµµίσω ότι οι οπαδοί των δυο τελευταίων ρευµάτων είναι άνθρωποι βαθειά πνευµατικοί που θεµελιώνουν τη δράση τους στην ασκητική ζωή. Παράλληλα, πιστεύουν ότι πρέπει να χρησιµοποιήσουν µερικά στοιχεία της µαρξιανής ανάλυσης χωρίς να γίνουν µαρξιστές. Πιστεύω ότι εδώ υπάρχουν πράγµατα ενδιαφέροντα, µε µερικές άλλωστε, ορθόδοξες επιρροές. Ένας αξιόλογος άνθρωπος όπως ο Σεγούνδο για παράδειγµα επηρεάστηκε πολύ από τον Μπερντιάγεφ, ενώ ο Ντοµίγκο Μπάρµπε που γνωρίζω πολύ καλά επηρεάστηκε από την ορθόδοξη τριαδική θεολογία, που εφαρµόζει στο κοινωνικό επίπεδο»¹⁶.

Ο Ν. Νησιώτης κατά την οµιλία του στο 5ο Πανελλήνιο Συνέδριο της Πανελλήνιας Ένωσης Θεολόγων υπεράσπισε τη Θεολογία της Απελευθέρωσης εκτιµώντας ότι «ο Λόγος του Θεού είναι νοητός µόνο ως ιστορική πραγµατικότητα, ενώ και αυτή διαφωτίζεται µε αυτόν»¹⁷. Δεν αµφιβάλει ότι υπάρχει κίνδυνος να µετατραπεί σε µια πολιτικοκοινωνική ιδεολογία, όµως θεωρεί υπερβολική και εκ του πονηρού την αντιΐδεολογική στάση ορισµένων¹⁸. Θεωρεί εντελώς φυσιολογική την επιλογή προτεραιότητας της οριζοντίου (κοινωνικοπολιτικής ιστορικής πραγµατικότητας) γραµµής έναντι της καθέτου (αποκαλυπτικής) που συµβαίνει στη Λατινικής Αµερικής λόγω των συνθηκών¹⁹ και τονίζει: «η πίστη δεν είναι ιδεολογικός, καταπιεστικός οδοστρωτήρας χωρίς την προϋπόθεση της αναλύσεως της συγκεκριµένης ιστορικής πραγµατικότητας και της άµεσης ανθρωπιστικής ανάγκης επί τόπου και σε µια συγκεκριµένη στιγµή»²⁰.

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ

1. Και Χριστός και Μαρξ, σ. 13. Απόσπασµα από τις αποφάσεις της Β΄ Συνόδου Επισκόπων της Λατινικής Αµερικής.

2. Ντοµ Χέλντερ Καµάρα, Δηµοκρατία, Πανεπιστήµιο, Ανάπτυξη, Μήνυµα, Αθήνα 1974, σ. 7.

3. Herbert Marcuze , Συζήτηση πάνω στα θέµατα: Εξέργεση. Αναρχισµός. Μοναξιά, µτφρ. Μαρία – Λουίζα Κωνσταντινίδη, Ρόµβος, Αθήνα χ.χ., σ. 45.

4. Όπ. π. σ. 45.

5. Γκουσταύο Γκουτιέρες, Μια Θεολογία Απελευθέρωσης. Αριστερά και Θρησκεία. Η Θεολογία της Απελευθέρωσης, Μηνιαία Επιθεώρηση, Αθήνα 1984, σ. 124.

6. Ό. π. σσ. 124-125.

7. Ό. π. σ. 125.

8. Ό. π. σσ. 125-126.

9. Ντοµ Χέλντερ Καµάρα, Δηµοκρατία, Πανεπιστήµιο, Ανάπτυξη, ό. π. σ. 16.

10. Ι. Πέτρου, Η Θεολογία της Απελευθέρωσης του Gustavo Gutierrez, σ. 1.

11. Καµίλο Τόρρες, Ένας αντάρτης παπάς. Λαϊκή Ενότητα. Επανάσταση, Μνήµη, Αθήνα 1974, σ. 37.

12. Αντόνιο Φραγκόζο, Ευαγγέλιο και Κοινωνική Επανάσταση, Μήνυµα, Αθήνα 1976, σ. 19.

13. Κ. Μοσκώφ, Πρόλογος στο βιβλίο Και Χριστός και Μάρξ, Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 1986, σ. 6.

14. Στέλιο Παπαθεµελής, Το άλας της γης ή περί Ορθοδοξίας και Πολιτικής, Παρουσία, Αθήνα 1999, σ. 50.

15. Όσκαρ Ροµέρο, Ο ποιµένας µπροστά στα γεγονότα, Μήνυµα, Αθήνα 1985, σ. 5.

16. Ολιβιέ Κλεµάν, Ορθοδοξία και Πολιτική, Μήνυµα, Αθήνα 1985, σσ. 36-37.

17. «Η θρησκευτική παιδεία εν όψει των νεότερων κοινωνικών εξελίξεων»,Πρακτικά Ε΄ Πανελλήνιου Θεολογικού Συνεδρίου, Αθήνα 1984, σ. 354.

18. Όπ. π.

19. Όπ. π.

20. Ό.π., σ.355.

            Πρωτοδημοσιεύθηκε στο περιοδικό  manifesto