Ο μοναχισμός είναι σήμερα μια γνωστή πραγματικότητα μέσα στην Εκκλησία που επιδιώκει τους γενικούς στόχους ζωής που θέτει το Ευαγγέλιο για όλους τους Χριστιανούς, αλλά με έναν ειδικό τρόπο που συνοψίζεται στο τρίπτυχο αγαμία, ακτημοσύνη, υπακοή. Πώς δημιουργήθηκε όμως αρχικά ο μοναχισμός και τι χαρακτηριστικά πήρε; 1. Το χρονικό της δημιουργίας.
Κατ’ αρχάς πρέπει να σημειώσουμε ότι η άσκηση ήταν από την αρχή μια στάση ζωής που διδασκόταν από το Ευαγγέλιο με πρότυπο τον ίδιο τον Ιησού Χριστό, τον Ιωάννη τον Πρόδρομο και κατόπιν τους Αποστόλους, οι οποίοι στους μεταγενέστερους αποστολικούς θρύλους που περιγράφουν τη ζωή τους, εμφανίζονται ως περιοδευτές άγαμοι χαρισματούχοι. Γι’ αυτό και αρχικά ο μοναχισμός λεγόταν και «αποστολικός βίος». Όμως οι τυπικοί μοναχοί εμφανίζονται στις αρχές του 4ου αιώνα. Σ’ αυτό, όπως είναι γνωστό συνέβαλαν οι αποφασιστικές πρωτοβουλίες γνωστών προσωπικοτήτων της χριστιανικής ιστορίας. Ο Μ. Αθανάσιος βιογραφώντας το Μέγα Αντώνιο (251-356) δίνει το πρώτο πορτρέτο του υποδειγματικού χριστιανού ασκητή, ενώ, στην Άνω (Νότια) Αίγυπτο ο Παχώμιος (287-347) οργανώνει την "Κοινωνία" στο Ταβέννησι (320-325), ένα "συνεταιρισμό" ασκητών που έφεραν στην καθημερινή ζωή τις βασικές αρχές της ευαγγελικής αγάπης, μέσα από ομαδική εργασία, διαβίωση και προσευχή με ανάγνωση της Βίβλου. Σημαντικώτατο βήμα επετέλεσε κι ο Μ. Βασίλειος (330-379) που, αφού ταξίδεψε στην Αίγυπτο (358-359), οργάνωσε στην επαρχία του την Καππαδοκία μοναστικές κοινότητες με σκοπό να εναρμονισθεί η μοναχική ζωή με την ιδανική ενοριακή συμβίωση όλων των Χριστιανών με ίδιους όρους και κανόνες.
Στην Αίγυπτο, και ειδικότερα στην Κάτω Αίγυπτο (ΝΔ πλευρά του Δέλτα), έχουμε τις περιοχές της Νιτρίας και της Σκήτεως και των Κελλίων, όπου βρίσκονται εγκαταστάσεις μοναστικών κελλιών. Εκεί αναπτύσσεται χαλαρός σύνδεσμος ασκητών που ζούσαν σε προσευχή και μόνωση και συναντώνταν κάθε Σάββατο βράδυ σε κοινό γεύμα και Θεία Λειτουργία. Στην Κεντρική Αίγυπτο επίσης δημιουργούνται μεγάλα ημι-κοινοβιακά κέντρα, δηλαδή χαλαρώτεροι σύνδεσμοι γύρω από μεγάλες ντόπιες ασκητικές προσωπικότητες (Απολλώ, αββάς Μπανέ) με κοινή Εκκλησία και γεύματα. Τέτοια υπάρχουν στο Νακλούν (κοντά στο Φαγιούμ με τα περίφημα πορτραίτα), το Μπαουίτ (όπου υπήρχαν και θαυμάσιες τοιχογραφίες), ή το Αμπού Φανέ (που ανασκάφηκε πριν μερικά χρόνια από την αυστριακή αρχαιολογική Σχολή).
Στη Συρία και την Παλαιστίνη έχουμε από νωρίς ένα μοναχισμό στον οποίο συνυπάρχουν τα κοινόβια με την αναχωρητική παράδοση της λαύρας (μικρής ομάδας από κελλιά με γέροντα πνευματικό πατέρα). Σημαντικές προσωπικότητες είναι εδώ ο άγιος Χαρίτων, ο Ιλαρίων, και κυρίως ο άγιος Ευθύμιος που έζησε στις αρχές του 5ου αι. Στη συνέχεια η Λαύρα του Ευθυμίου εξελίχθηκε σε μεγάλο κοινόβιο μετά το 473. Σημαντικές προσωπικότητες υπήρξαν κατόπιν ο Θεοδόσιος ο "Κοινοβιάρχης" (+529) και ο Σάββας ο Ηγιασμένος (+532).
Ο μοναχισμός πολύ γρήγορα διαδόθηκε και στη Δύση αφού μέχρι τις αρχές του 5ου αιώνα βασικά κείμενα (Βίος Αντωνίου, Κανόνες Παχωμίου κ.α.) είχαν μεταφρασθεί στα λατινικά. Έτσι εξηγείται ότι πολλές μοναστικές κοινότητες (ειδικά στη Συρία και την Παλαιστίνη) είχαν ένα ιδιαίτερο "διεθνή" χαρακτήρα, αφού συγκέντρωναν όχι μόνο Σύρους αλλά ποικίλης παιδείας και εθνικότητος μοναχούς, και ανάμεσά τους πολλούς Λατίνους. Στη Συρία όμως αναπτύχθηκε και ο Στυλιτισμός (ερημιτική άσκηση πάνω σε στύλους) με σημαντικότερο εκπρόσωπο το Συμεών Στυλίτη (+459), προς τιμήν του οποίου χτίστηκε ολόκληρο συγκρότημα από ναούς, ξενώνες κλπ. στο Telnesin της Συρίας.
2. Τα κίνητρα και το βίωμα.
Σ’ αυτή την πρώτη μορφή μοναχισμού ποιο ήταν το βασικό κίνητρο, που δονούσε τις καρδιές των απλών ανθρώπων, συχνά μη Χριστιανών ακόμη, που αποφάσιζαν να ζήσουν έτσι; Πολλές εξηγήσεις έχουν προταθεί για το φαινόμενο, όπως κοινωνικοοικονομικές (φυγή αγροτών μπροστά στο φόβο του φοροεισπράκτορα), ψυχολογικές-πολιτιστικές (άσκηση ως αποχή από τον αγχογόνο κοινωνικό περίγυρο), λόγοι διαμαρτυρίας για την θεωρούμενη εκκοσμίκευση της Εκκλησίας κλπ. Ορθότερο, όμως, είναι να αφήσει κανείς τις μαρτυρίες των ίδιων των μοναχών να μιλήσουν για τα κίνητρά τους. Τις μαρτυρίες τις ανιχνεύουμε σε κείμενα, όπως το Γεροντικόν (μια πρώτη μορφή βιωματικής ασκητικής γραμματείας αποτελούμενης από μικρές ιστορίες αιγυπτίων κυρίως μοναχών, της οποίας η πρώτη μορφή ανάγεται τον 6ο αι. στην Παλαιστίνη) ή τους μεγάλους Βίους ασκητών αγίων, τη Λαυσαϊκή Ιστορία του Παλλαδίου Ελενουπόλεως (364-πριν το 431), την Ιστορία των κατ' Αίγυπτον μοναχών κλπ. όταν τα συνδυάσουμε με πορίσματα από αρχαιολογικά ευρήματα μεταγενέστερων μοναστικών εγκαταστάσεων μετά τον 6ο αι. Εκεί, αυτό που χρησιμοποιείται για να χαρακτηρίσει τη μοναχική ζωή δεν είναι κάποια τυπική αμφίεση ή μυστηριακή πράξη (δεν υπήρχε ακόμη τότε) αλλά η γλώσσα της εμπειρίας: η μοναχική ζωή είναι «απόταξις» που σημαίνει να παρατήσεις τον παλιό κόσμο του κακού, είναι συγκαταρίθμηση στο «λαό του Θεού», στον «Ισραήλ». Αυτά σημαίνουν ουσιαστικά μια έμφαση στις υποσχέσεις που κάθε Χριστιανός δίνει στο βάπτισμα (που σήμερα τα λέει ο νονός, όταν λέει «αποτάσσομαι» κλπ.!), και μια αίσθηση ότι η μοναστική κοινότητα είναι ο λαός που προϋπαντά τον ερχομό της Βασιλείας του Θεού στο εδώ και στο τώρα. Αυτό εξηγεί γιατί πολλά μοναστήρια τοποθετούνται στο «Όρος», ακόμα κι αν το «όρος» είναι ένας απλός λόφος – απλά επειδή είναι το «Όρος του Κυρίου». Πολλοί μοναχοί ζουν τα χαρίσματα της πρώτης Εκκλησίας που ζει τον ερχομό της Βασιλείας του Θεού, προφητεύουν ή κάνουν θαύματα. Σ’ αυτά παίζει ρόλο και η έρημος με το βαρύ συμβολικό της φορτίο, επειδή η έρημος είναι ο τόπος επιφανείας του Κυρίου και ταυτόχρονα το ορμητήριο των δαιμόνων, όπου ο μοναχός πηγαίνει και τους εκδιώκει. Λίγο αργότερα αυτή η έντονη, ενθουσιαστική βίωση της Βασιλείας του Θεού θα πάρει έναν πιο κλειστό, στοχαστικό και μυστικό χαρακτήρα μέσα στο κελλί, υπό την επίδραση των ασκητικών συστημάτων, της συστηματοποίησης της προσευχής, της διάκρισης των λογισμών κλπ. κυρίως με τον Ευάγριο τον Ποντικό, που έζησε στα Κελλία της Νιτρίας και πέθανε το 399. Στο κοινόβιο θα οργανωθεί με τον τονισμό της «υπακοής».
Στα επόμενα χρόνια ο μοναχισμός θα εξελίξει τις μορφές αυτές ανάλογα και με τις ανάγκες της εκκλησίας και της κοινωνίας. Αλλά αυτό πρέπει να το αναλύσουμε ξεχωριστά.
Δημήτριος Μόσχος
Λέκτωρ Γενικής Εκκλησιαστικής Ιστορίας Τμήματος Θεολογίας Παν/μίου Αθηνών
ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΚΟΣ ΠΙΝΑΚΑΣ
305 313 323 330 340 346 356/357 358-359 385 383-399 420 μέσα 5ου αι. | Ο Μ. Αντώνιος δέχεται τους πρώτους μαθητές Διάταγμα Μεδιολάνων Ίδρυση παχωμιακού κοινοβίου στο Ταβέννησι Πρώτα μοναστήρια στην Παλαιστίνη Ίδρυση της μοναστικής κοινότητας των Κελλίων Θάνατος Παχωμίου Θάνατος Μ. Αντωνίου / Βίος Μ. Αντωνίου από Μ. Αθανάσιο Μ. Βασίλειος στην Αίγυπτο Ίδρυση της Μονής Μπαουίτ (Κ. Αίγυπτος) Ευάγριος στα Κελλία (διδασκαλία περί λογισμών, προσευχής κλπ.) Συγγραφή Λαυσαϊκής Ιστορίας Παλλαδίου πρώτος πυρήνας Γεροντικού |
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου